СКАНСЭН

Прыкладна праз год пасля таго, як у Беларускім Дзяржаўным музеі архітэктуры і побыту ў Азярцы я даведалася, што такое скансэн (нагадаю: гэтае паняцце абазначае музеі пад адкрытым небам) мне пашчасціла падчас чарговага наведвання Стакгольма пабываць у шведскім музеі “Скансэн”, які так і называецца і які даў пачатак гэтаму музейнаму руху ва ўсім свеце.

Хоць увогуле назва гэтага музея і музейнага руху пайшло ад назвы месца, дзе ў першай палове 19-га стагоддзя шведскія прынцы гулялі ў “вайнушку” – у той час на востраве Юргардэн у Стакгольме былі толькі горы і хваёвы лес.

І, гуляючы па шведскаму Скансэну, я ў чарговы раз задумалася пра ролю асобы ў гісторыі. Нам чамусьці ўласціва яе мінімізаваць – маўляў, незаменных у нас няма. Але колькі ўжо разоў, знаёмячыся з той ці іншай адметнасцю, помнікам, з’явай, разумееш: кожны чалавек – незаменны. Не было б чалавека – захопленага, разумнага, апантанага, які стварыў усё гэта – і нічога не было б, а калі б і было, то зусім не такое...

Скансэн стварыў Артур Хазеліус. Мне здаецца, што яго, як і многіх іншых, пры жыцці лічылі дзіваком. Ну сапраўды: выпускнік Упсальскага універсітэта, спецыяліст па скандынаўскіх мовах, мог бы зрабіць паспяховую кар’еру: сядзеў бы недзе ў высокім кабінеце і “рукамі вадзіў”… А ён пешшу вандраваў па сельскай Швецыі, занатоўваў легенды, паданні, сцэнарыі святаў, збіраў гаспадарскае начынне, касцюмы, рэчы хатняга ўжытку. І з сумам і душэўным болем канстатаваў, што адыходзіць у нябыт традыцыйны народны ўклад жыцця, што краіна урбанізуецца, а частка насельніцтва ў пошуках заробку з’язджае са Швецыі, і адыходзяць у нябыт народныя традыцыі, мастацтва, рамёствы, кухня…

(Скажыце, вам гэта нічога не нагадвае?.. )

Хазеліус разумеў, што спыніць прагрэс і імкнуцца, каб жыхары Швецыі нават у сельскай мясцовасці працягвалі рыхтаваць ежу на адкрытым ачагу, здабываць з лёну валакно і ткаць з яго палотны, спаць на шырокіх лаўках на скурах аленя – няправільна і немагчыма. І тады ён задумаў стварыць музей, які не мае аналагаў – а менавіта фальклорны культурна-гістарычны музей пад адкрытым небам, дзе перад наведвальнікамі паўсталі б сапраўдныя жылыя і гаспадарчыя пабудовы, абстаўленыя мэбляй і прадметамі, якія былі ва ўжытку ў пэўнай мясцовасці, “населеныя” людзьмі, апранутымі ў адзенне той эпохі, у акружэнні хатніх і дзікіх жывёл, якія знаходзяцца ў натуральнай прыроднай абстаноўцы. І з гэтай мэтай у 1891 годзе быў выкуплены кавалак зямлі на ўзгорку Скансэн на востраве Юргардэн у Стакгольме – з гэтага года музей і пачынае сваю гісторыю.

Не буду апісваць усе “этапы вялікага шляху” стварэння шведскага Скансэна – калі вам гэта цікава, можаце знайсці іх у інтэрнэце. Лепш падзялюся уласнымі ўражаннямі ад яго наведвання. Прабачце, але як бы я ні спрабавала абстрагавацца – яны міжволі пераклікаюцца з тымі, што ўзніклі падчас мінулагодняй вандроўкі па нашым беларускім, Азярцоўскім музеі пад адкрытым небам.

Першае і галоўнае іх адрозненне: наш “скансэн” -- нейкі, калі можна так сказаць, пуставаты, нежылы ў параўнанні са шведскім. Так, стаяць хаты, адрыны, пуні, школа, царква, так, у іх ёсць гаспадарчае начынне, якое можна патрымаць у руках – калі зразумееце, як яно дзейнічае. Але пры ўсім тым -- вёска гэтая без жыхароў, і адзіны ваш спадарожнік у падарожжы – экскурсавод у джынсах і красоўках, ды і то, калі вы яго папярэдне замовілі і аплацілі экскурсію…

А ў шведскім Скансэне ў кожным з дамкоў наведвальнікаў сустракае гаспадар ці гаспадыня ў нацыянальным адзенні, характэрным для той мясцовасці, у домік якой вы завіталі. Як правіла, яны нечым занятыя: вяжуць, ткуць, прадуць, разводзяць агонь у ачагу, рамантуюць абутак – словам, займаюцца справамі. “Гаспадары” ахвотна фатаграфуюцца з наведвальнікамі, ветліва і падрабязна адкажуць на ўсе вашы пытанні (калі, вядома, вы зможаце іх задаць – ох, як не хапае ў замежных вандроўках ведання хоць бы англійскай мовы!). Пакажуць “майстар-клас”, калі ў некага ўзнікне жаданне павучыцца іх рамяству. І усё гэта без дадатковай платы – хоць справядлівасці трэба сказаць, што білет у шведскі Скансэн не танны, прыкладна 20 долараў (хоць Швецыя ўвогуле досыць дарагая краіна – прынамсі, у суадносінах да даходаў беларускіх турыстаў).

Мы былі сведкамі, як дзетак, па выгляду -- іспанцаў, шведская гаспадыня вучыла варыць суп: перш яны схадзілі на агарод (так-так, тут і агароды пасаджаны, і каровы пасуцца на лужку, і авечкі бэкаюць у загоне, і куры топчуцца каля ног экскурсантаў, і пчолы ў вуллях гудуць), нарвалі морквы, цыбулі, буракоў, памылі іх, парэзалі, закінулі ў гаршчок, што ўжо кіпеў на адкрытым агні. Не ведаю, ці хапіла ў малых цярпення дачакацца свайго супу – але з працэсам яны пазнаёміліся… Цудоўна было б, каб і ў Азярцы гасцей вучылі рабіць мачанку ці замешваць хлеб…

У царкве нас сустрэў святар – не “бутафорскі”, сапраўдны: нам расказалі, што гэтая царква, якая знаходзіцца, па-сутнасці, у цэнтры Стакгольма, але ў абсалютна ні на што непадобным месцы, з’яўляецца любімым месцам вянчання маладажонаў.

У школцы – парты амаль такія ж, як нашы колішнія – элегантная сівагаловая настаўніца ў белай блузцы нешта расказвала шматлікім “вучням”, што расселіся за парты – каб яшчэ зразумець, што…

І ўсё ж у шведскага і беларускага скансэнаў шмат агульнага. Я ўвесь час лавіла сябе на думцы: як жа гэтыя вясковыя хаткі падобныя на нашы – калі не браць пад увагу іх адметны чырвоны колер, які шведы некалі вынайшлі дзеля аховы дрэва ад гніення, зварыўшы жытнюю ці пшанічную муку, жалезны купарвас, ваду і пігмент вокісу жалеза… Гэтыя чырвоныя дамкі з белымі налічнікамі, якія сталі сімвалам Швецыі, пакрытыя чаротам -- як і колішнія беларускія, пазнейшыя – дошкамі ці чарапіцай.

А ў хатах… Саматканыя ручнікі вось гэтак жа некалі прасавала мая маці – качолкамі. І прасы такія ж у нас былі – на вуголлі. І кросны тыя ж… І ложкі гэтак жа засцілалі беларускія гаспадыні – з вышыванымі падзорнікамі, аздобленымі вязанымі карункамі, а зверху -- саматканы дыван… І ходнікі саматканыя на падлозе слалі амаль гэткія ж…

Увогуле, чым больш бываю ў Швецыі, тым больш пераконваюся, што нашы народы вельмі падобныя – па менталітэту сваім, па традыцыях. Наведванне Скансэна пераканала, што яшчэ – і па народных звычаях. Яны ж нават Купалле святкуюць, хоць і называюць не так – і гэта адно з галоўных народных святаў у краіне, амаль такое ж важнае, як Ражаство. Толькі не вогнішча разводзяць, а устанаўліваюць так званы “майскі слуп”, які ўпрыгожваюць зелянінай і кветкамі – і стаіць ён на кожным панадворку (ну і ў Скансэне, вядома, таксама) ўвесь год.

Дарэчы сказаць, Скансэн з’яўляецца месцам традыцыйнага правядзення народных свят – ведаю, што і ў Азярцы гэта практыкуецца.

Пазней у Скансэне быў створаны яшчэ і “гарадскі квартал”, дзе можна пабачыць, як жылі і чым займаліся ў пазамінулым стагоддзі рамеснікі: як выдувалі шкло, друкавалі кнігі, прымалі і адпраўлялі пошту, варылі сыры і білі масла, пяклі булкі, рабілі сёдлы, сталярылі і слясарылі, выраблялі скуры – і як жылі рабочыя, майстэрні якіх часцей за ўсё знаходзіліся пад адным дахам з жытлом. Нядрэнна жылі, скажам прама… Лепш, чым вяскоўцы – напэўна, гэтым і тлумачыцца, што ва ўсіх краінах насельніцтва з цягам часу стала імкнуцца з вёскі ў горад: ва ўсе часы людзі хацела жыць лепш -- працаваць лягчэй, зарабляць больш, адпачываць прыгожа… У гарадскіх дамах ужо не адкрытыя ачагі -- а прыгожыя кафляныя печкі, не лаўкі -- а зручныя крэслы з разнымі спінкамі… У адной з такіх кватэр мая спадарожніца – канешне ж, з дазволу гаспадара – сыграла “Да Элізы” Бетховена на інструменце 19 стагоддзя – і доўга потым знаходзілася пад уражаннем ад яго гучання, сцвярджала, што сучасныя не дакажуць.

А больш за ўсё мяне ўразілі ў Скансэне ўмовы утрымання жывёлы – хатняй, а асабліва – дзікай. Як я ўжо казала, Артур Хазеліус, задумваючы свой музей, першапачаткова вызначыў, што гэта будуць населеныя людзьмі і жывёламі тэрыторыі. Так яно і ёсць. Гусі, куры, качкі тут мірна плаваць у саджалках, разгульваюць па траўцы, вавёркі ўвогуле ледзь не па галовах скачуць.

Але ж ёсць яшчэ і драпежнікі – ваўкі, рысі, мядзведзі, і буйныя жывёліны – зубры, ласі, дзікі, цюлені… Яны таксама утрымліваюцца ў Скансэне – ва ўмовах, максімальна набліжаных да натуральных. Скажу шчыра: мне яшчэ не даводзілася бачыць такіх заапаркаў (у Швецыі ён называецца “садам жывёл”).

Тут хачу патлумачыць, што заапаркі, нават самыя лепшыя з іх, я наведваць не люблю: душа баліць за жывёл, якія на пацеху людзям зачынены на абмежаваным “пятачку”, пакутуючы ад спякоты ці холаду, ад абмежаванасці прасторы, аб выбітай да асфальту пляцоўкі… У Скансэне ж было адчуванне, што я знаходжуся не ў заапарку, а ў лесе, і мне проста дазволена паназіраць за тым, як жывуць дзікія жывёліны. Яны жывуць амаль што на волі – і тым не менш наведвальнікі могуць не турбавацца за сваю бяспеку. Рысь качаецца ў высокай траве, забаўляючыся са сваім дзіцянём, якое выскоквае невядома адкуль, не зважаючы ўвагі на экскурсантаў, што назіраюць за імі – як мне падалося, нават не заўважаючы іх. Зубры мірна жуюць сена. Цюлені разморана плюхаюцца ў вадзе. Мядзведзі дрэмлюць у цяньку, разамлелыя ад спякоты. Тэрыторыя, выдзеленая для кожнага з іх, не проста вялікая – вялізная, яна засаджана лесам, агароджы практычна не відаць, а для наведвальнікаў створаны ўсе ўмовы, каб яны маглі назіраць за звярамі – і пры гэтым не перашкаджаць ім. Нават не верыцца, што ў некалькіх сотнях метраў адсюль – вялікі горад са сваім шумным і тлумным жыццём: тут яго не чуваць, а відаць толькі крышачку, калі падняцца на самы высокі ўзгорак “Скансэна”.

А для маленькіх наведвальнікаў тут нядаўна створаны так званы “дзіцячы Сканэсн”, дзе малышы могуць паназіраць за дзіцянятамі жывёл, паблукаць на норках-лабірынтах, пагуляць.

Увогуле, на маю думку, стваральнік Скансэна Артур Хазеліус – геній, які абагнаў час. Сёння толькі-толькі пачынаюць задумвацца пра інтэрактыўныя музеі, дзе можна было б стаць не проста пасіўным гледачом экспазіцыі і слухачом расповеду экскурсавода, а яго непасрэдным удзельнікам. А ён ў пазамінулым стагоддзі зрабіў такі музей – прычым жывы, без усялякіх камп’ютарных 3D-тэхналогій – і гэта надае яму асаблівую каштоўнасць.

Расказваць пра Сканэсн, як і гуляць па ім, можна бясконца. Спадзяюся, што, калі вам надарыцца магчымасць пабываць у Стакгольме, вы не абмінеце Скансэн -- паверце, нідзе больш вы не зможаце лепш даведацца пра Швецыю, яе традыцыі, культуру, звычаі. І уражанні, як і я, атрымаеце незабыўныя.