СПОВЕДЗЬ

Вулляна, сухая і зморшчаная, як печаны яблык, старая, ляжала ў ложку, накрытая дзвюма коўдрамі і час ад часу скаланала хату сухім адзёрлівым кашлем.

Прыхварэла яна зусім недарэчы, перад самым святам. Прастудзілася – надоечы бялізну мыла, а паласкаць па старой звычцы пайшла на рэчку. Не ўбераглася, застыла. Вядома, магла б тыя латкі і ўнучка памыць, яна і сварылася потым, плакала нават, што бабка сябе не шкадуе. Ды Вулляне ўсё здаецца, што дзіця так не зробіць, як яна сама. Хоць Кацька даўно ўжо не дзіця, школу заканчвае, і рабіць усё ўмее хутка і спрытна, але бабуля не надта прыспешвае тую яе даросласць, аберагае, як можа: хапіла дзяўчынцы гора за яе невялікі пакуль век. А колькі яшчэ паспытаць давядзецца, калі і яе, бабкі, адзінага ва ўсім свеце роднага чалавека, не стане... Нагаруецца яшчэ, напрацуецца сіраціна.

Сёння ўнучка нешта пазнілася са школы, на двары ўжо пачынала шарэць, а яе ўсё не было. Пракашляўшыся, старая чуйна ўслухоўвалася ў гукі, што даносіліся з вуліцы: ці не рыпне іх перакошаная брамка, ці не стукне клямка ў сенцах?

Але, як ні ўслухоўвалася, дзверы расчыніліся нечакана. Расчырванелая, усмешлівая Каця імкліва ўляцела ў хату, прынёсшы з сабой у іх затхлае, прапахлае старасцю, хваробай і лекамі жытло марозную свежасць зімовага надвячорка і юнацкую прагу жыцця. Бабуля ў каторы ўжо раз залюбавалася ёй: вочкі блішчаць, на растрапаных ад хуткай хады валасах іскрацца не паспеўшыя растаць сняжынкі, зграбны стан тонкі і гнуткі, як прыбярэжная ракіта… Прыгажуняй вырасла яе ўнучка -- уся ў нябожчыцу-маці. Ды і сябе, маладую і спрытную, пазнавала часам Вулляна ў Каціных імклівых рухах, у яе залівістым смеху, беспрычыннай весялосці. Нават не хацелася верыць, што гэтае ненавіснае цела, што слабее дзень пры дні, дрыготкія рукі, пакручаныя хваробай ногі – яе, Вулляніны, нібы і не была яна ніколі такой маладой і спрытнай, як сёння Кацька.

Унучка хуценька скінула боцікі, старэнькі, яшчэ мамін, палітончык. “Абавязкова трэба неяк скруціцца і купіць дзіцяці прыгожае паліто. І добрыя боты! Нявеста ўжо, лічы, а ходзіць у абносках.”— у каторы ўжо раз падумала Вулляна і ўздыхнула, разумеючы, як няпроста ёй будзе “скруціцца” са сваёй ды Кацінай невялікіх пенсій.

--Ну як ты, бабка? Чаму ўздыхаеш? Не палягчэла табе?—кінулася дзяўчынка да старой.

-- Палягчэла,-- зманіла Вулляна і зноў зайшлася кашлем. Крыху аддыхаўшыся, прасіпела:

--Я травы напарыла, і парашкоў нейкіх фельчарка прынесла, дарагіх. Казала, што надта добрыя, абавязкова павінны дапамагчы.

--Давай я табе банкі пастаўлю ці гарчычнікі,-- стараючыся загладзіць віну за сваё спазненне і імкнучыся хоць нечым спатоліць бабуліны пакуты, прапанавала унучка.

--Ды не, дзіцятка, на трэба пакуль,-- не прыняла прапанову бабуля.-- Хіба што на ноч. Лепей раскажы, што ў школе новага?

-- Што там можа быць новага, у школе? – махнула рукой Кацька.—Нармальна ўсё. Адзнакі за чвэрць выставілі. У мяне адна чацвёрка па нямецкай мове. Толькі ты не сварыся, бабка, я яе абавязкова выпраўлю, вось пабачыш. А затым мы ёлку прыбіралі, таму і затрымалася, ты ўжо прабач...— дзяўчынка пратулілася да бабулі пяшчотна, як кацяня – дзе ж такую не прабачыш?

Праз момант ускочыла:

--Бабка, а калі мы будзем ёлку ставіць? Я, як ішла дахаты, бачыла, што Свецін тата ўжо панёс дахаты. Прыгожая такая, пушыстая...

Старая цяжка ўздыхнула:

--У Светы ёсць тата, вось ён і паклапаціўся зараней... А хто пра нас з табой, сірот няшчасных, падумае? Быў жывы наш дзед, то заўсёды ў нас самая прыгожая навагодняя красуня была...

--Дык што, у нас сёлета ёлкі не будзе?-- вочы ў прыціхлай дзяўчыны здрадліва заблішчэлі.

“Божа, якое ж яна яшчэ дзіця,”—падумала Вулляна і зноў моцна, ажно да слёз, закашлялася. Крыху аддыхаўшыся, прытуліла да сябе ўнучку:

--Ну што ты кажаш такое? Будзе ў нас ёлка, абавязкова будзе. Вось паляжу крыху, адпачну -- і схаджу да дзядзькі Івана, папрашу, каб прынёс нам дрэўца з лесу. Ён добры, абавязкова паслухае... Бо і праўда -- што ж за Новы год без ёлкі? І падарункі табе Дзед Мароз куды пакладзе?

--Ой, бабуля, толькі расказвай мне пра Дзеда Мароза,— залівіста засмяялася Каця.— І ўвогуле, не трэба мне ніякіх падарункаў, у цябе пенсія і так малая. Лепш лякарства сабе добрае купі, каб паправілася хутчэй, да свята. А то ўвесь год будзеш хварэць. Проста без ёлкі нібы і не Новы год...

...Назаўтра ў хаце бабы Вулляны і Каці пахла хвояй і святам. Дзяўчынка дастала з гарышча скрынку з цацкамі, асцярожна разгортвала старую пажоўклую паперу, у якую яны былі ўкручаны, і раскладвала на канапе, каб затым, добра разгледзеўшы і прымерыўшы, куды якую павесіць, упрыгожваць прынесеную дзядзькам Іванам ялінку. Для яе гэта быў самы радасны і доўгачаканы, любімы з маленства момант, нават больш урачысты, чым сам Новы год – прадчуванне свята, казкі, якое ўвасабляла ў сабе загадкава пабліскваючая, пахнучая шчасцем ёлачка. І хоць была яна не такая прыгожая і пушыстая, як у Светы, радкаватая і крыху аднабокая, прадчуванне нечага незвычайнага ад таго не станавілася меншым.

Надыходу Новага года Каця чакала з асаблівым нецярпеннем.У гэтым годзе яна скончыць школу, паступіць ва універсітэт... Хоць бабуля, калі пра тое заходзіць гаворка, заўсёды папераджальна ківае пальцам: “Не кажы, дзіця, “гоп”, пакуль не пераскочыш”, яна абавязкова паступіць! Хоць бы для таго, каб даказаць, што не ўсё ў жыцці вырашаецца блатам ды грашыма. Яна – першая вучаніца ў школе, ніхто лепш за яе не ведае матэматыку, не піша сачыненні – дык каму ж тады, як не ёй, вучыцца ў тым універсітэце? І факультэт яна выбрала сабе не абы-які, а юрыдычны, той самы, на якім вучыцца гэты задавака Косцік, старшынёўскі сын! З якой фанабэрыяй ён заявіўся летась на вечар сустрэчы выпускнікоў! У чорным доўгім паліто, дарагім пінжаку, з плэерам і слухаўкамі – і паглядаў на ўсіх, і настаўнікаў, і вучняў, з лёгкай пагардай: маўляў, бедныя вы, бедныя, сядзіце ў гэтай вёсцы... Толькі калі яна, Каця, на сцэну выйшла, каб павітаць гасцей, погляд яго – яна ж бачыла!— стаў зусім іншым, здзіўлена-захопленым, нібыта ён убачыў яе ўпершыню. А затым, на дыскатэцы, Косцік запрасіў яе на танец і прашаптаў на вушка: “Прыгажуняй ты стала, Кацька, толькі шкада, што яшчэ малая.” Яна ўся чырванню залілася ад нечаканасці і такога нахабства. Думала: хай толькі яшчэ раз падыйдзе – яна яму адкажа! Але ён больш не падышоў – ёй нават крыху крыўдна было. Толькі глядзеў увесь час, вачэй не зводзіў. Пабачым-пабачым, што гэты Косцік скажа, калі ў наступным годзе яны сустрэнуцца ва універсітэце! Ці не, лепш на наступным вечары сустрэчы, калі яна прыйдзе ў сваю школу студэнткай таго ж факультэта. Запросіш ты, задавака, мяне на танец, а я скажу: ”Выбачай, Косцік, ты добры хлопец, але занадта стары.” Ці не, лепш так: ”Што, я ўжо стала дастаткова дарослай для вас, дзядзя Косця?” А калі ён пойдзе яе праводзіць (чамусьці яна ні хвілінкі не сумнявалася, што ён запросіць яе на танец, а затым захоча правесці дахаты), яна перад самым яго носам закрые веснічкі і скажа: “Выбачайце, Канстанцін Пятровіч, але дзіцячы час ужо скончыўся. Магу паклікаць бабулю.”

Мусіць, увесь гэты ўнутраны дыялог яскрава адбіваўся на яе твары, бо бабуля, якая ўвесь гэты час назірала за ўнучкай з ложка, не вытрымала:

-- Пра што такое прыемнае задумалася, дзіцятка, што ажно свецішся ўся?

Каця, нібы злоўленая за нечым непрыгожым, надазволеным, сумелася:

--Ды так, ні пра што...

І, прычапіўшы на яловую галінку апошнюю бліскаўку дожджыку, падсела да бабулі на ложак, паправіла на старой коўдру, пагладзіла яе зморшчаную руку.

-- Бабка, можна, я цябе пра нешта спытаю? Толькі ты не смейся...

-- Добра, унучачка, пытай.

-- Бабуля, скажы, толькі праўду: ёсць на свеце каханне? Ці гэта толькі ў кніжках пра яго пішуць?

Старая пільна паглядзела на дзяўчынку, і сэрца яе сціснулася: як ні старалася яна адцягнуць гэты час, ды вось ён, наспеў: вырасла яе Кацька! Ёлачку просіць, як малая, з дожджыкам па хаце кружыцца, а ў галаве вунь што – каханне... Не згледзіш, як выведзе з хаты які-небудзь прыблуда. І застанецца Вулляна зусім адна...

Яна ведала, што рана ці позна тое будзе – не для таго ж унучку гадавала-пеставала, лепшы кавалак аддавала, сабе ва ўсім адмаўляючы, каб тая ў яе пры боку сядзела. У яе будзе сваё жыццё і, Бог дасць, сваё шчасце... Але старой усё здавалася, што яна яшчэ малая, дзіця горкае. І раптам убачыла тое, чаго не заўважала ў штодзённай мітусні, клопатах пра тое, што б ёй смачнейшае прыгатаваць ды выкраіць капейку на якую адзежыну: вырасла яе Кацька, занявесцілася! І калі толькі паспела?

-- А табе што за патрэба такая – ведаць пра каханне?—скаўтнуўшы даўкі камяк, што раптам засеў у горле, паспарабавала ўсміхнуцца бабуля. – Мо час ужо да вяселля рыхтавацца?

-- Ну я ж прасіла цябе: не смейся...—пакрыўджана ўнурыла голаў дзяўчына.—Прычым тут вяселле? Я, можа, увогуле замуж не пайду, што я там не бачыла, у тым замужы?

-- Нічога ты, дзіцятка, яшчэ не бачыла – ні ў замужы, ні без замужу,-- горка ўздыхнула Вулляна.

Ды, ўбачыўшы, што ўнучка зусім скісла, прымірэнча пагладзіла яе па галаве, прытуліла:

-- Ну-ну, не сярдуй. Я ж так проста сказала. А замуж ты пойдзеш, вунь якой прыгажуняй вырасла! Дзе такой у дзеўках засядзецца. Вось толькі каб шчасліва, каб муж табе добры трапіўся... Бо нездарма ж старыя людзі кажуць: выйсці замуж – не напасць, толькі б замужам не прапасць.

-- Бабка, ну пра што ты кажаш, які замуж? Мне яшчэ вучыцца трэба!—ускіпела Кацярына.—Я цябе зусім пра іншае пытала, а ты адразу пра сваё: замуж, замуж...

--Пра каханне?—нібыта толькі цяпер успомніла старая.—Ёсць на свеце каханне, а як жа, дзіцятка, ёсць. Жыццё без кахання ўсё роўна, як навагодняе свята без ёлкі – ніякай радасці. Толькі мала ў каго яно шчаслівае бывае...

-- А чаму?

--Дык хто ж яго ведае? То, бывае, хлопец кахае дзяўчыну, а яна ад яго нос верне, а то наадварот. А калі ўдваіх любяцца, адно на аднаго наглядзецца не могуць, дык людзі, здараецца, перашкодзяць, разлучаць. У жыцці ўсяляк бывае, таго і ў кніжках не прыдумаюць, што лёс часам закруціць.

Каця памаўчала, ўсведамляючы, што сказала бабуля і сілячыся зразумець, хто можа парашкодзіць дваім, калі яны кахаюць адно аднаго. Вось яна б нікому свайго каханага не аддала, ніякіх людзей не паслухала б...

-- Бабка, а ты нашага дзеда кахала? — праз нейкі час зноў падступілася яна да бабулі.

Вулляна паглядзела на ўнучку неяк дзіўна, насцярожана.

--А як жа, кахала,-- адказала пасля некаторай запінкі. І дадала цішэй:—Я яго моцна кахала, дзіцятка.

--Ну вось, а кажаш, што каханне толькі нешчаслівае бывае!—засмяялася радасна Каця. -- Вы з дзедам вунь як доўга жылі! І не сварыўся ён ніколі. Шкадаваў – і цябе, і мяне. Я ж памятаю, як ён мяне малую на назе гушкаў. Гасцінцы заўсёды з крамы прыносіў, а з пакосу – зайчыкаў хлеб. Я тады і праўда верыла, што ён ад зайца, такі смачны быў. Казкі мне на ноч чытаў. Вось як мама расказвала казкі, я чамусьці не помню, толькі як дзед,-- дадала з горыччу.

І, памаўчаўшы з хвіліну, зноў спытала:

--Бабка, а мама тату кахала?

Пытанне прагучала нечакана. Вулляна збялела, зноў закашлялася, адвярнуўшыся да сцяны, каб Каця не заўважыла страху і разгубленасці ў яе вачах. Тая цярпліва маўчала, чакала адказу. Не дачакаўшыся, прамовіла ціхенька, нібы сама сабе:

--Я ведаю – не кахала... Таму ён яе і забіў...

Вулляна ўскінулася з падушак і нечакана груба адпіхнула ўнучку ад сябе.

--Не вярзі глупства! Што ты ведаеш, што ты можаш ведаць – ты ж тады зусім яшчэ дзіцем горкім была!

--Няпраўда, бабуля,-- пакрыўджаная, што ёй не вераць, запярэчыла Каця.—Я, праўда, маму дрэнна памятаю, толькі тое, як яна расчэсвала свае доўгія валасы. І яшчэ як мы прыбіралі з ёй ёлку, -- ужо цішэй, нібы запаветную таямніцу, выціснула дзяўчынка.—І яшчэ памятаю, як яна ціхенька плакала, калі яе біў тата.

--Не называй яго татам!—закрычала Вулляна.— Які ён бацька? Ён не заслугоўвае гэтага слова, ён кат, нелюдзь!

--Ага, на пахаванні ўсе таксама казалі, што ён забойца і нелюдзь,-- ціхенька працягвала гаварыць, нібы сама з сабою, Каця. -- Пахаванне я добра запомніла. Было шмат людзей, і ўсе плакалі, казалі, што мама такая маладая, а Бог ёй даў такую пакутную смерць. І яшчэ ўсе шкадавалі мяне, гаварылі, што я бедная сірата. Я не разумела, што такое смерць, што гэта такое – сірата і чаму яна бедная, чаму мама так доўга спіць і не ў сваім ложку, а ў гэтай драўлянай скрыні. Ты плакала гучней за ўсіх і крычала, што сама ва ўсім вінавата, што гэта Хадоска з таго свету шле табе праклён і прасіла дараваць, не караць так цяжка. Дзед тады ўзяў мяне за руку і вывеў на двор. Мы доўга стаялі на вуліцы, ажно пакуль я не змерзла. Ён маўчаў і курыў, а калі я сказала, што мне холадна і папрасілася ў хату, ён паглядзеў на мяне так, нібы ўпершыню ўбачыў, узяў на рукі і сказаў: “Вось, дзіцятка, што нарабілася, якая бяда. Каб жа я ведаў тады, што так будзе...” А калі скрыню з мамай паставілі на машыну, зайграла музыка, і я яшчэ падумала: чаму ўсе плачуць, калі так хораша іграюць? Калі музыка, то трэба танцаваць і весяліцца. На могілках дзед падвёў мяне да труны і сказаў: “Развітайся з мамай, Кацька”. Я не разумела, чаму з мамай трэба развітвацца, куды яна паедзе, яна ж нічога не казала і нікуды не збіраецца, спіць сабе ціхенька. А затым мяне адвялі ўбок, я пачула, як стукаюць малаткі. І ўсё. А ты кажаш, што я нічога не памятаю...

Вулляна маўчала. Толькі моцна сціснутыя сухія кулачкі ды слязіна, што выкацілася з-пад заплюшчаных павек, выдавалі тую буру, што бушавала ў яе душы.

Але Каця нічога не заўважала.

--Бабка, а хто такая Хадоска? І чаму ты казала, што яна цябе пракляла? Хто яна такая, каб некага праклінаць? І увогуле, за што цябе караць, ты ж у мяне такая харошая...

Бабуля, здаецца, не пачула: яна ўсё гэтак жа ляжала, заплюшчыўшы вочы і павярнуўшы голаў да сцяны, толькі цяжка дыхала. Каця падумала, што яна заснула і намерылася ціхенька ўстаць і пайсці. Ды старэчыя пальцы нечакана ўчэпіста ўхапілі яе руку.

--Пачакай, дзіцятка...—амаль прашаптала старая.—Пасядзі. Калі ты так просіш, я раскажу табе, хто такая Хадоска. І пра тое, за што яна мяне пракляла. Усё чысценька раскажу... Трэба, каб ты ведала. Ад мяне, не ад людзей. Я ўсё думала – няхай пазней калі, як ты падбольшаеш, паразумнееш... Ды старая я ўжо, раптам не паспею? Так і пайду са сваёй пакутай на той свет, са сваім грахом недараваным...

Каця прыціхла, нібы адчула, што зараз яна даведаецца нешта важнае, магчыма, самае галоўнае ў сваім жыцці, што ад яе, яна падсвядома адчувала гэта, заўсёды хавалі.

Вулляна села на ложку, паклаўшы да сцяны падушку, каб было ямчэй, ухутала ногі коўдрай. Доўга кашляла, закрыўшы твар насоўкай, цяжка ўздыхала, ўспамінаючы нешта сваё, збіралася з думкамі.

І нарэшце загаварыла

--Ты вось пытала, ці ёсць каханне на свеце, ці кахала я твайго дзеда. А як жа, унучка, кахала, мацней жыцця кахала. Толькі не мела я права на тое каханне. У дзеда жонка была да вайны, тая самая Хадоска, пра якую ты пыталася. Яна страшная была, непрыгожая, хворая. А дзед наш прыйшоў у сяло з Украіны, як там голад быў. Прыйшоў і стаў прасіцца, каб у каго парабіць за кавалак хлеба. Бацька ў Хадоскі багаты быў, усяго ў яго хапала – і грошай, і збожжа, і дабра ўсялякага. Толькі яе ўсё роўна ніхто замуж браць не хацеў. А дзед не паглядзеў, што яна непрыгожая, ды яшчэ й старэйшая за яго, пайшоў да іх у прымакі. Бо ведаў, што такое голад і казаў увесь час, што няма красы лепшай, чым хлеб. Не любіў ён яе ніколі, на хлебе ажаніўся… А яна, Хадоска, ад шчасця млела. Яшчэ б, такі хлопец – ты ж памятаеш, дзед наш і пад старасць прыгажун быў, а ў маладосці то і зусім вачэй не адвесці. Хадоска дзіцятка нарадзіла, праўда, слабенькае, бо сама надта ж хваравітая была. Ты мо памятаеш, да нас часта цётка Соня прыходзіла? То гэта і ёсць тая дзедава дачка.

--Бабуля, а ты? Ты як за дзеда замуж пайшла? – зацерабіла бабуліну руку ўнучка, прыспешваючы расповед.

--Мне ён з першага дня, як у вёсцы з’явіўся, у сэрца запаў. Ты б бачыла яго тады: высокі, чарнявы, плячысты, што той асілак з казкі. Як заспявае дзе на бяседзе сваю хахляцкую песню – у другім сяле чуваць. Толькі я да таго часу ўжо замужам была. І дачушку гадавала – тваю маму...

--Дык значыць, гэта праўда, што дзед мне не родны?— охнула Каця.—А я з Танькай некалі ледзь не пабілася, калі яна тое сказала...

--Праўда, ластаўка, праўда. Ды яшчэ не ўся праўда...

Перадыхнуўшы і глытнуўшы з кубка рудога травянога напою, Вулляна працягвала:

--Муж мой першы з вайны не вярнуўся. Мы і пажылі зусім мала. Сёння мне часам здаецца: а ці быў ён у мяне, той першы муж? Нават картачкі ніводнай не засталося. Хіба вось толькі ты – маці твая на яго, нябожчыка, падобная была, усе кропелькі падабрала, а ты ў маці ўдалася...

Вулляна памаўчала крыху, затым зноў загаварыла:

--Дзед наш – ты ўжо мне даруй, я буду яго так называць, па звычцы, ды і быў ён табе сапраўдным дзедам, бо глядзеў, як родную,-- ён на таксама на вайне быў. Як галасіла Хадоска, як яго праводзіла! Наказвала: “Ты ж, Рыгорка, нізенька прыгінайся, як страляць будуць, каб не забілі.” Усе з яе смяяліся... А дзед не прыгінаўся – ты ж ведаеш, колькі ў яго ўзнагарод, баязліўцам іх не даюць. Ды вось суджана было – выжыў, нават не параніла ні разочку. Вярнуўся дахаты. Хадоска, па ім плачучы, яшчэ больш змарнела: пастарэла, згорбілася, супраць яго – як баба старая. А ён – статны, прыгожы... І навокал – адны ўдовы-салдаткі, кожная мужчынскай ласкі прагне...

Я не ведаю, чаму з усіх ён мяне выбраў. Я маладая таксама прыгожая была. А мо каханне маё ў вачах гарэла... Словам, сталі мы з ім употайкі сустракацца... Не глядзі ты на мяне так, дзіця, ты ж сама прасіла праўду!

Шыла ў мяшку не ўтоіш, а ў вёсцы тым больш. Хутка прыйшла да мяне Хадоска са слязьмі: “Аддай,-- кажа,-- майго Рыгорку. Што хочаш вазьмі – хлеба табе дам, грошай, толькі адступіся. Не жыць мне без яго...” А мне што, я маладая, каханая, шчаслівая. Сыты галоднаму не спагадае... Пасмяялася ёй у твар, кажу: “Ты на сябе ў люстэрка паглядзі, ці ж ты яму пара? Яму маладая ды прыгожая трэба. Не я, дык нехта іншы знойдзецца, усё роўна звядзе яго. Я яго сілай не трымаю, але і праганяць не стану. Чым я перад табой правінілася? Ты яго кахаеш -- і я кахаю! А ён сам хай выбірае.” Рыгор неўзабаве перабраўся да мяне жыць. Дружна ў нас усё было, хораша. Маці тваю ён глядзеў, як сваё дзіця, ні разочку слова благога на яе не сказаў. Ды ён, мне здаецца, і не ведаў такіх слоў. Шкадаваў мяне, усю работу на сябе стараўся ўзяць, каб я адпачывала больш. Шчасліва мы жылі. Толькі дзяцей Бог не даў, шкадавала я аб гэтым усё жыццё.

Светлы цень, нешта падобнае на лёгкую ўсмешку, прабег па твары старой. Ды ўмомант зноў саступіў месца чорнай пакуце.

--А што Хадоска, пытаешся? Праўду казала: не змагла яна без яго, змарнела ад тугі, хутка памерла. Ды я тады віны сваёй не бачыла – яна і без таго хварэла, ці мала чаго паміраюць людзі? Бачыш, дзіця, што нарабіла твая бабуля? А ты кажаш – харошая... Не ведаю, ці хопіць мне часу ў Бога літасці вымаліць... Не для сябе, не заслужыла я даравання – для цябе, каб не скараў Усявышні за мае грахі цябе, унучка, як тваю маці. Дзе ж сабе такое даруеш?

-- Ну што ты, бабка,-- прытулілася Кацька да старой.—Чаму ты думаеш, што гэта ўсё з-за цябе? Так лёс склаўся. Ды і кахала ты дзеда – гэта ўсё мяняе. Не карай сябе, не зводзь да часу са свету. Ці ж ты адна такая была? А цяпер дык і ўвогуле гэта не дзіва – праз аднаго разводзяцца, зноў жэняцца, мужоў зводзяць – і жывуць шчасліва.

-- Не, мая галубка, не быць таму шчасцю, што на чужых слязах замешана, я ўжо гэта ведаю... Ды я табе яшчэ не ўсё расказала. Калі ўжо намерылася слухаць маю споведзь, то слухай да канца. Мне табе расказаць усё яшчэ важней, чым бацюшку ў царкве, толькі тваё дараванне, калі ты зможаш мне дараваць, дасць мне супакой.

...Маці твая вырасла, занявесцілася. Прыгажуня была – ну якраз, як ты цяпер. І закахалася. Ды каб у каго талковага, а то – у жаўтаротага хлапчука, які яшчэ і ў войску не быў. А сям’я ў яго – сямёра па лаўках, адзін аднаго не панясе, ён самы старэйшы. А ён ад яе не адыходзіцца. Ну як мне перажыць, што мая адзіная дачка за такога замуж пойдзе? Ледзь дачакалася, пакуль яго ў армію забралі. Ды яшчэ на флот. Ну, думаю, добра, за тры гады ўсяго можа здарыцца. Ды дзе там! Пісьмы ад яго паштальёнка ледзь не штодня носіць, ды і мая дачушка толькі тое і робіць, што на пошту бегае. Ужо і два гады прайшло, а нічога не мяняецца. Ну, думаю, трэба нешта рабіць, ратаваць сваё дзіця ад гэтага вар’яцкага кахання. Стала я паштальёнку сустракаць, яго пісьмы забіраць да печ імі распальваць.

-- Бабуля, як ты магла!— абурана ўскінулася Каця.

-- Магла, унучка, магла. На што толькі не пойдзеш дзеля свайго дзіцяці. Я ж думала, што лепей раблю, дачку сваю ратую, пра шчасце яе дбаю. Сумавала яна, праўда, моцна, плакала часта. Шкада яе было, ды што зробіш? Думала, маладая, перагарыць усё, забудзецца. Потым мне ж яшчэ і дзякаваць будзе.

А тут да нас у калгас заатэхніка прыслалі, сталі шукаць, да каго б яго на кватэру паставіць. Я, як яго ўбачыла, адразу сказала: да мяне. Вось, думаю, хто маю дачку ад тугі вылечыць, вось хто ёй парай будзе – граматны, пры пасадзе, пры грашах, ды і сам хлопец відны, вясёлы, і пагаварыць, і пажартаваць умее.

Словам, узяла я сабе кватаранта. Гляджу: і сапраўды ўсё ў іх з тваёй мамай ідзе на лад. Усміхацца яна стала, гаварыць з заатэхнікам. Ну, тады я на колькі дзён у госці да сваёй цёткі паехала, іх адных у хаце пакінула. Прыехала, гляджу: кватарант свеціцца, як блінец намаслены, усміхаецца сыта. А дачушка мая вачэй узняць не можа, чырванее пры кожным позірку на яго. Ну і стала я рыхтаваць, прыспешваць вяселле.

Васіль з арміі прыйшоў якраз у той дзень, як у нас заручыны былі. Толькі чамадан дома кінуў і сюды прыімчаў. Яму і сказаць ніхто нічога не паспеў. Заходзіць у хату, а тут поўна гасцей, на куце поруч твая маці з заатэхнікам сядзяць, яна ўжо табой цяжарная была. Ну, ён крутнуўся – і назад. А мама збялела, як палатно, з-за стала выскачыла – і ўслед за ім. Жаніх паглядзеў на тое, плюнуў ды ў клуб на танцы падаўся.

...Вяселлю разладзіцца я не дазволіла, бо ты ўжо ў маці ў жываце варушылася. Нікуды той заатэхнік не дзеўся, ажаніўся – а што яму было рабіць, партыйнаму? Я прыгразіла, што хоць і неадукаваная баба, а дарогу ў райком знайду...

Толькі вось шчасця твая мама ні аднаго дзянёчка не мела, мо толькі як ты нарадзілася. Заатэхнік той з першага дня піў, гуляў, з кім прыйдзецца, не перабіраў. Калі я што пачынала гаварыць, смяяўся: “Я,-- кажа, -- зрабіў, як вы хацелі: ажаніўся з вашай варанай рыбай, а цяпер не перашкаджайце мне жыць так, як я хачу”. А мама і слова яму не казала, нібы і не заўважала нічога. За яго палюбоўніцы біліся, а яна маўчыць, усміхаецца вінавата, нібы гэта і не мужык яе. Жыла, як у сне, не ела нічога, не хадзіла нікуды, толькі ў сваю бібліятэку: пасядзіць там цішком, унурыўшыся, і дахаты ідзе. А дома што? Ён п’яны прыйдзе, з яе наздзекуецца, а яна ціхенька паплача -- і нават мне не пажаліцца.

Каб крыху яе развесяліць, стала я ёй па чарачцы наліўкі наліваць – можа, думаю, апетыт у яе з’явіцца, весялейшай стане, жвавейшай. Гэта ёй спадабалася: весялосці не дабаўляла, але тады яна нібы адключалася ад усяго. Не заўважыла я, як уцягнулася яна ў гэтую справу. Стала тады ўжо і гарэлку ад яе хаваць, і сварыцца – ды дзе там, яна заўсёды казала: ”Ты сама гэтага хацела”. Не даравала мне, пасля тых заручын як чужая стала, нічым не дзялілася, ўсё ў сабе насіла, пакутніца.

--Бедная мама!-- закрыла твар рукамі дзяўчынка.— Колькі ёй давялося вытрываць... А я ўсё думала, што гэта гнусныя плёткі…

Вулляна ўздыхнула, але нічога не сказала. Дый што яна магла сказаць, чым апраўдацца? Што хацела, як лепей? Не, ёй трэба да канца давесці сваю горкую споведзь...

--Ну, калі ты чула пра гэта, дык аб тым, як памерла твая маці, табе ўжо, пэўна, расказалі. Яе забіў п’яны заатэхнік. Яна, праўда, таксама была нецвярозая. Што там у іх здарылася, ніхто не ведае. Ты тады ў мяне начавала. Я толькі раніцай ад людзей пра бяду даведалася. Прыбегла, а яна ляжыць ля печы, уся сіняя, кроў на ёй запечаная. Ужо не дыхала. Міліцыя затым казала: усю ноч ён яе біў – і рукамі, і нагамі, і ўсім, што пад руку траплялася. Як звер... Ці ж заслугоўвае ён пасля таго, каб ты яго бацькам звала? Нелюдзь ён, кат – і больш ніхто!

А я месца сабе тады не знаходзіла. Валасы рвала, галасіла, усё ўспомніла – і Хадоску, і дачку яе няшчасную, і Васіля, які з сяла з’ехаў і прапаў недзе, маці ягоная ўсе вочы выплакала... Усе свае грахі на свет вывалакла, ва ўсім пакаялася. Ды дачушкі адзінай мне гэта ўсё роўна не верне, хоць бы і сама ў труну лягла. Рукі хацела на сябе налажыць, ды дзед да памяці вярнуў: “А Кацьку,-- кажа,-- хто гадаваць будзе, як цябе не стане? Я доўга не працягну.” Ён і праўда хутка памёр, сэрца ў яго хворае было, а тут гэтулькі гора...

Старая зноў закашлялася, задыхалася, як пасля хуткай хады. Затым прамовіла зусім ціха:

-- Вось табе і ўся праўда пра маё жыцё. Прашу цябе, дзіцятка: даруй мне. Даруй, калі зможаш... Перад Богам я за свой грэх заплаціла самай дарагой цаной, з ім мы ў разліку. Людзі... Людзі хай сябе судзяць – у кожнага нешта ёсць. Толькі перад табой віны мне не адмаліць, не апраўдаць. Адно прашу: даруй!

Вулляна церабіла тонкую, халодную руку ўнучкі і ўсё старалася зазірнуць ёй у вочы. Каця невідушчым позіркам глядзела міма, на ўбраную зіхатлівую.ёлку – яшчэ гадзіну назад яна абяцала ёй радаснае, шчаслівае свята...