Пячэнік

Апавяданне

Дзень не заладзіўся з самага ранку.

Ноччу Сяргей дрэнна спаў: усё мроілася нейкае дурноцце. Прачынаўся, доўга варочаўся, стараўся ўспомніць, што ж снілася – і зноў правальваўся ў цяжкі ліпкі сон. Заснуў толькі пад раніцу. І, калі зазваніў будзільнік, нецярпліва націснуў кнопку -- яшчэ хвіліначку…

Калі прахапіўся, да пачатку рабочага дня заставалася пятнаццаць хвілін. Ён спехам нацягнуў учарашнюю кашулю, бо свежых і прасаваных не засталося – у думках чартыхнуўся, што Наташа, жонка, надта ўжо ж забавілася ў вёсцы, магла б і пра мужа падумаць-паклапаціцца, а не толькі пра сваю мамачку… А яму тут усё самому: снеданне, абед, сарочкі чыстыя, шкарпэткі… Да маці яшчэ трэба ў бальніцу заскочыць, бо ўчора не меў часу, а яна тэлефанавала, нешта пільнае хацела сказаць.

На працу ён катастрафічна спазняўся.

“Нічога, кіраўнік не спазняецца, а затрымліваецца,” – спрабаваў ён супакоіць сваё сумленне. Але яно супакойвацца не жадала: тут жа нагадала, што ўчора ён, наадварот, збіраўся прыйсці раней, каб падрыхтавацца да ранішняй нарады. “Перанясу планёрку – такой бяды”, -- на хаду прыдумаў выйсце.

Хоць разумеў, што бяда будзе, бо перанесці планёрку – гэта значыць на гадзіну затрымаць пачатак работы. А затрымаць на гадзіну рабочы дзень – гэта ўсё роўна, што пачаць працаваць пасля абеду. Значыць, можна і ўвогуле не пачынаць… І ад таго, што сам у гэтым вінаваты, і разгон даваць няма каму, хіба што самому сабе, станавілася яшчэ больш прыкра.

Да ўсяго яшчэ і машына не завялася! Напэўна, сеў акумулятар – “чмыхаў” яшчэ ўчора. Сяргей роспачна глянуў на гадзіннік – падначаленыя, пэўна, ужо сабраліся ў зале пасяджэнняў… Пакуль ён знойдзе машыну, прыедзе, разбярэцца, што да чаго… “Спазніўся – дык не спяшайся”, – успомніў даўнюю матчыну прыказку, махнуў рукой і набраў сакратарку.

--Света, народ ужо сабраўся?

--Так, Сяргей Іванавіч, усе ў зале пасяджэнняў.

--Скажы ім, што сёння планёркі не будзе. Хай займаюцца бягучымі справамі. Усё абмяркуем заўтра. Калі ў каго што тэрміновае, хай тэлефануюць на мабільны. Мне сёння трэба затрымацца.

Прынятае рашэнне прынесла нейкае заспакаенне. Ён прысеў на лаўку, закурыў. “Раз ужо ўсё роўна працоўны дзень пайшоў наперакасяк, трэба зайсці ў бальніцу, даведацца, чаму так тэрмінова хацела пабачыць яго матуля,” – вырашыў Сяргей. Бо ўсё роўна ўвесь дзень будзе думаць. Мо пагоршала ёй? Хоць урач жа казаў, што аперацыя прайшла паспяхова і маці папраўляецца. Праз тыдзень, калі ўсё будзе добра, яе выпішуць. Да таго часу, пэўна ж, вернецца Наташа з Дзімкам, і матулю трэба будзе забіраць да сябе. Жонка, вядома, стане чмыхаць, але ён настоіць: маме патрэбен догляд, клопат і ўвага, і немагчыма яе ў гэткі час пакінуць адну ў вясковай хаце. Яна ж адразу ў свае грады пацягнецца, а то і ў лес: грыбы пайшлі…

Сяргей заскочыў у магазін, купіў фруктаў, соку, тварагу – хоць і злавіў сябе на думцы, што мама яго наўрад ці будзе есці: пасля таго, як давялося збыць яе сяброўку, карову Малышку, малочных прадуктаў амаль не ўжывала. Суседскія ёй не так пахлі, а тыя, што купляў у краме і прывозіў Сяргей, называла штучнымі, казала, што ў іх няма ніякага смаку.

Маці, здаецца, чакала яго: сядзела на ложку і неадрыўна глядзела на дзверы. Радасна ўсміхнулася, калі ён увайшоў у палату:

--Сынок…

--Мама, чаму ты не адпачываеш? – чмокнуўшы яе ў шчаку, стаў ушчуваць Сяргей. – Урач жа казаў: табе спакой трэба, ляжаць больш, спаць…

--Ды нешта не спіцца, -- вінавата ўсміхнулася маці. – Я ў акно ўгледзела, што ты падыходзіш, вось і начэквала…

--Мама, ты яшчэ і да акна падымалася? Ну як можна! Але ж і непаслухмяніца ты ў мяне!

--Ну, хоць буду зараз ведаць, у каго ты такім неслухам удаўся, -- засмяялася матуля і патрапала яго рана пасівелы чуб – як некалі ў дзяцінстве, калі сын свавольнічаў. І неяк так шчымліва-цёпла стала на душы ў Сяргея ад гэтага дзіцячага ўспаміну-дотыку…

--Вось, гэта табе…-- зглытнуўшы камяк, што засеў у горле, стаў ён выкладваць на тумбачку прысмакі.

--Ды яшчэ і тое не з’ела, што ты ў мінулы раз прынёс, -- замахала рукамі маці. – Не траць на мяне грошы, ў мяне ўсяго хапае.

--Мама, я цябе прашу: калі ласка, еж, папраўляйся.

Суседкі, пацікаваўшы, што ж прынёс сын матулі, далікатна выйшлі з палаты, каб не перашкаджаць іх сямейнай размове. Сяргей тым часам абчысціў банан, стаў адламваць маленькія кавалачкі і класці маці ў рот.

--Ты ўжо зусім са мной, як з маленькай, -- усміхалася яна, але паслухмяна ела.

--Чаму ты так рана сёння? – спытала маці, калі ён скарміў ёй увесь банан і выцер вусны папяровай сурвэткай. – Я думала, ты вечарам прыйдзеш, пасля работы.

--Ну ты ж сказала, што нешта хочаш мне сказаць. Дык я ўсю ноч заснуць не мог, усё думаў: што ж такое пільнае табе спатрэбілася… Мо здарылася што, мо горш сябе адчуваць стала?

--Ды не, сынок. Мне ўжо лепш, хачу прасіцца дахаты.

--Па-першае, мама, ніякіх “прасіцца”, -- голасам, які не цярпіць пярэчанняў, загаварыў Сяргей. -- Гэта бальніца, а не санаторый: калі ўрач вырашыць, што ты паправілася, тады і адпусціць. А па-другое, ты паедзеш не дахаты, а да мяне. Пакуль поўнасцю не паправішся, будзеш жыць з намі.

--Ну што ты кажаш такое, сынок? Вам самім у вашай двухпакаёўцы цесна, а ты яшчэ мяне, старую і хворую, прывезці туды збіраешся… Не, я лепш у сваю хатку…

--Мама, гэта не абмяркоўваецца! Табе патрэбен догляд, а хто цябе ў тваёй вёсцы будзе глядзець – перавязкі рабіць, есці варыць? Антаніна, якая ўжо і сама з хаты выйсці не можа? Ці Лявон, калі праспіцца?

--Добра, добра, -- прымірэнча пагладзіла яго па руцэ маці. – Пра гэта пазней пагаворым. мяне ж не сёння выпісваюць і нават не заўтра. Я іншае табе, сынок, сказаць хацела… Папрасіць…

--Што, мама? – памкнуўся ён насустрач, гатовы выканаць любую яе просьбу.

--Сярожка, ты памятаеш, які заўтра дзень? – памаўчаўшы, асцярожна спытала маці.

--Серада, -- недаўменна паціснуў плячыма Сяргей.

--Так, серада… Дванаццатага жніўня… -- задуменна паўтарыла маці.

І пасля паўзы дадала, пільна паглядзеўшы сыну ў вочы:

– Роўна пяць гадоў, як не стала твайго бацькі…

--І што? -- твар у Сяргея скамянеў.

--На магілу трэба было б схадзіць, сынок, -- у матчыным голасе загучалі ўмольныя ноткі. -- І ў царкву…

Убачыўшы, як перасмыкнуўся яго твар, паспешліва дадала:

--Ну добра, у царкву я папрашу каго-небудзь іншага запіску памінальную падаць. А на могілкі табе, Сяргейка, трэба наведацца… -- апошнія словы яна прамовіла цвёрда, як загад.

Сын, унурыўшы галаву, зацята маўчаў. Маці, не дачакаўшыся яго адказу, сама парушыла маўчанне, загаварыла крыху мякчэй:

--Сынок, які ні б ні быў, а ўсё ж бацька ён табе. Родная кроў. Ад бога грэх, ад людзей -- сорам. Схадзі – няўжо табе так цяжка? Кветачку купі, пакладзі на магілку. І пячэніка якога ці цукерку занясі. Бацюшка забараняе, але ў нас так заўсёды рабілі. Ручнічок я яму свежы на крыж павязала, яшчэ як у бальніцу выпраўлялася. Думала, што да гадавіны выпішуць, тады, можа б, не стала цябе абцяжарваць. Але ж во, бачыш -- затрымалася… Дык ты схадзі сынок, добра? Бацька ўсё ж…

У Сяргея ўсё клекатала ў грудзях. Калі б маці была не хворая, ён бы выказаў ёй усё. І што яго рабочы дзень распісаны па хвілінах – а тут трэба выкраіць некалькі гадзін. Для чаго? Каб наведаць магілу чалавека, які лічыўся яго бацькам? Менавіта лічыўся – бо які ён бацька? Хіба што біялагічны…

Але ж маці хварэе, і спрачацца з ёй – прычыніць ёй лішні боль. Хапіла ёй і без таго…

--Добра, схаджу, -- працадзіў скрозь зубы Сяргей і выскачыў з палаты.

“Пячэніка яму… Кветачку…” – злосна бурчэў ён сабе пад нос, спускаючыся па лесвіцы. “А ён, бацька, шмат купіў яму, сыну, тых пячэнікаў? Ці маці хоць адну кветку за жыццё падарыў? А яна, бач ты, усё даравала. Гадавіну смерці яго памятае мо лепей, чым свой дзень нараджэння. Забылася, як пакутавалі мы ад нішчымніцы, як білася, як рыба аб лёд, каб мяне ў школу выправіць, каб пад’есці было што – сама ўпрогаладзь хадзіла. Да яшчэ і працавала цяжка… А яму цяпер, бач ты яго, пячэнікі на магілу насіць трэба.”

Чамусьці гэты пячэнік зачапіў яго больш за ўсё.

Успомнілася, як аднойчы маці вяла яго, малога, стомленага і галоднага, па гарадской вуліцы. Яны ў той дзень прыехалі праведаць бацьку, які па п’янай справе ў чарговы раз з некім пабіўся, ці мо ўкраў нешта, і зноў сядзеў у каталажцы – тое здаралася часта і густа. Маці несла ў сумцы нейкія прысмакі для бацькі – сала, бліны, яйкі. Сярожу яна накарміла ранкам бульбай з малаком, сама, мусіць, паснедала вадой, добра, калі падсалоджанай. Час ужо браўся пад абед, і малому хацелася есці. Нос звабліва казытаў пах свежых піражкоў, якія прадавалі на рагу, булак, якія пакупнікі выносілі з хлебнай крамы. На вочы, нібы знарок, трапляліся то хлапчукі і дзяўчынкі, якія са смакам ўпляталі марожанае, то бочка з водарным хлебным квасам...

--Мама, купі мне піражок, -- папрасіў Сяргей.

Мама мацней сціснула яго руку і пацягнула далей ад спакуслівых пахаў.

--Мам, ну купі… -- захныкаў ён. – Я есці хачу…

--Ты б лепш спытаўся, ці ёсць у мяне за што купіць той піражок, -- раздражнёна тузанула яго маці: яна і сама хацела есці, і ў яе круціла ў пустым страўніку ад водару тых піражкоў і булак.

Малы прыціх, зразумеўшы, што пакрыўдзіў маму. Але есці ўсё роўна хацелася. А ў вітрыне магазіна так прыгожа было выкладзена пячэнне ў яркіх пачках. “К чаю”, – прачытаў Сярожа.

--Мамачка, можа, хоць на пячэніка нам хопіць грошай? Хоць на аднаго… -- ціхенька спытаў малы, прыпыніўшыся ля вітрыны. -- Ты мне так даўно нічога не купляла…

--Не, сынок, -- ледзь стрымліваючы слёзы, пакруціла галавой маці і мацней сціснула худую дзіцячую ручку. -- Не магу я табе купіць сёння пячэніка. Нават аднаго. Ты пацярпі, сыночак, хутка я палучку атрымаю, тады абавязкова куплю.

--А ты дастань тую дзясятку, што дома ў насоўку закруціла, -- нагадаў Сярожа пра грошы, пра якія, ён лічыў, мама ўжо забылася. А за іх жа можна столькі піражкоў і пячэння купіць! І нават марожанага…

Мама села на лаўку, прыціснула да грудзей яго бялявую галоўку і расплакалася.

--Сыночак, родненькі, не рві ты мне душу! Ну няма ў мяне грошай – ні на пячэнік, ні на піражок. Нават на самага танны. А за тую дзясятку нам трэба за бацьку штраф заплаціць. І яшчэ жыць да палучкі.

Сярожку стала шкада маму. Ён прытуліўся да яе, абняў:

--Ты не плач, мамачка. Я вырасту, зараблю грошай і куплю табе шмат пячэнікаў і піражкоў. І нават марожанага. І прыгожую сукенку. І туфлі. Ты толькі не плач…

…Цяжка было маці падымаць сына – Сяргей цяпер гэта добра разумеў. Бацька з’яўляўся ў хаце, толькі калі ў яго заканчваліся грошы. А як толькі яны з’яўляліся, то знікаў разам з імі. Часам замест яго прыходзілі сябрукі і патрабавалі маці вярнуць мужавы даўгі, ці міліцыянеры, якія прыносілі нейкія паперы, па якіх трэба было плаціць немалыя штрафы. Мама плакала, праклінала прапойцу, але плаціла. І зноў гарбацілася зранку да вечара -- на працы, на агародзе, у людзей на сотках: палола, капала бульбу, жала жыта, рвала лён… Каб толькі зарабіць капейчыну, апрануць, абуць, накарміць сына, вывучыць – хлапчук рос разумным, здольным да навукі.

Неўзабаве бацька і зусім знік з іх сяла. Людзі, якія раней пасмейваліся з маладзіцы, сталі спачуваць: раней хоць які мужык быў, а цяпер што ж -- адна засталася з дзіцем на руках… Нібы яна калі-небудзь жыла за мужам! Яны з маці, наадварот, уздыхнулі з палёгкай. Сярожа стараўся ва ўсім дапамагаць матулі: па гаспадарцы, у хаце. Падлеткам на лета ўладковаўся на працу ў калгас: на збожжатаку дапамагаў, а як падбольшаў, памочнікам на камбайн.

Пасля школы маці выпраўляла яго вучыцца – атэстат у хлопца быў добры. Ды на поўнае дзяржаўнае забеспячэнне бралі толькі ў ваенныя ды міліцэйскія вучылішчы, а людзі ў форме Сяргея палохалі з таго часу, як яны з маці ездзілі ў горад вызваляць бацьку з-за кратаў. А паступаць у інстытут, каб маці вучыла яго яшчэ пяць гадоў, ва ўсім сабе адмаўляючы, ён дазволіць сабе не мог. Таму на другі дзень пасля выпускнога пайшоў працаваць у калгас – правы вадзіцеля атрымаў яшчэ ў школе. Адслужыў у арміі, а пасля ўжо паступіў на завочнае аддзяленне інстытута. Вучыўся, працаваў, паціху рабіў кар’еру. Неўпрыкмет дарос да начальніка хай сабе і не вельмі вялікай, але досыць паспяховай арганізацыі. Сям’я, кватэра, хай сабе і не вельмі вялікая, дабрабыт – усё, як у людзей.

Сяргей мог бы лічыць сябе шчаслівым, каб не гэтая вось раптоўная хвароба маці, якая моцна выбівала яго з каляіны… Думка аб тым, што мамы можа не стаць, рабіла яго безабаронным, як дзіця: яму здавалася, што яго трымаюць у гэтым свеце толькі яе кволыя рукі, святло яе вачэй, добрая, крыху вінаватая усмешка…

Бацька зноў з’явіўся ў сяле гадоў сем назад. Прыблукаў невядома адкуль – аброслы, абарваны, моцна хворы.

--Не надумайся яго прыняць! – папярэджваў сын маці. – Успомні, як ён абыходзіўся з табой і з са мной. А зараз, як прыціснула, успомніў, што сям’я ў яго ёсць?! Хай там сям’ю шукае, дзе грошы свае прагульваў змоладу, а ты за яго штрафы да даўгі выплачвала.

--Няможна так, сынок, – плакала маці. – Жывы ж чалавек… Бацька твой… Грэх…

Ён не мог зразумець гэтага яе ўсёдаравальніцтва. Злаваўся. Нават нейкі час не ездзіў у вёску – каб не глядзець на азызлы твар чалавека, які, нібы знарок, называў яго сынам, каб не бачыць, як даглядае гэтага вечнага дармаеда, як малое дзіця, маці. Матуля моцна перажывала, што ён не можа дараваць бацьку і ёй, трымае крыўду за яе ахвярніцкі клопат. І ўрэшце Сяргей, сціснуўшы зубы, зноў прыехаў да роднай сялібы. Бацьку стараўся не заўважаць, нібы той – пустое месца. Прывозіў маці прадукты – хоць і ведаў, што большасць іх яна скорміць гэтаму “пакутніку”, рабіў, што трэба. у хаце – і хуценька вяртаўся ў горад. Маці бачыла, што ён злуецца. Цяжка ўздыхала, але маўчала…

Калі бацька памёр, Сяргей арганізаваў пахаванне як мае быць -- з вянкамі і шчодрым памінальным сталом. Ну не маці ж гэтым займацца -- у яе ўзросце ды з яе здароўем!

Сяргей лічыў, што на тым свой сыноўні абавязак перад чалавекам, які даў яму жыццё – і не больш таго, ён выканаў. Думаў, што і маці нарэшце супакоілася і хоць астатнія дні дзён пражыве дзеля сябе. А ён паклапоціцца, каб у яе было ўсё самае лепшае! Як некалі ў дзяцінстве абяцаў… Хай хоць на старасць гадоў апранецца прыгожа, з’есць смачна, адпачне – заслужыла! А яна во што… Гадавіны яго смерці лічыць, у царкве памінае, магілку даглядае – ручнічок во яму свежы, барону такому! А цяпер яшчэ і да яго прыстала – адведаць трэба…”Нізавошта не пайду! – злосна думаў пра сябе Сяргей. -- Не заслужыў ён ні памяці, ні пашаны!”

…Назаўтра каля вясковых могілак спынілася дарагая імпартная машына. Высокі мужчына у дарагім касцюме і стыльным гальштуку дастаў з задняга сядзення букецік штучных кветак і пакет і рушыў углыб могілак. Спыніўся ля чорнага жалезнага крыжа, на якім трапятаўся на ветры нядаўна павязаны белы ручнік. З медальёна на яго пазіраў усмешлівы твар, які ён амаль не помніў – не хацеў помніць.

--Ну што, бацька, добры дзень, -- крануў перакладзіну крыжа Сяргей.

Памаўчаў хвіліну, нібы разважаў, што рабіць далей. Затым утыркнуў у магільны грудок букет:

--Вось кветкі табе. Ад мамы. Ты ёй ніколі не дарыў – то зараз яна табе дорыць.

--І вось гэта яшчэ… – ён паклаў на магілу пачак пячэння “ К чаю” у такой самай яркай абгортцы, як некалі, з яго напаўгалоднага дзяцінства. – Ад мяне…

Мужчына прысеў на нізенькую касабокую лавачку ля крыжа, закурыў, памаўчаў.

--Вось, бацька, пры жыцці мы з табой ні разу не пагаварылі – не да таго табе неяк было, -- ціхенька загаварыў пасля доўгай паўзы. -- А потым, як ты вярнуўся, ужо я не хацеў гаварыць – лічыў, што няма пра што. То давай хоць зараз пагаворым, га? Мама ж сцвярджае, што душа твая недзе там ёсць, на нябёсах ці, хутчэй за ўсё, у пекле – і ты мяне чуеш. Дык калі так – паслухай мяне. Раз у жыцці паслухай, што табе сын скажа…

Сяргей зрабіў некалькі прагных зацяжак.

--Ведаеш, бацька, я сёння зноў усю ноч не спаў. З табой гаварыў. Расказваў табе свае крыўды дзіцячыя, пра гэты вось пячэнік, які мне ў дзяцінстве мама купіць не магла… А ранкам адчуў, што той дзіцячы боль знік некуды. І я зразумеў, што, па вялікім рахунку, павінен быць табе ўдзячны. За што, спытаешся? Дык за навуку, бацька! Ты не вучыў мяне калоць дровы, касіць сена, вудзіць рыбу, хадзіць за плугам – гэтаму жыццё вучыла ды нішчымніца нашая. Але і ты навучыў многаму – сёння ноччу я зразумеў, што самаму галоўнаму. Я так цябе ненавідзеў у дзяцінстве, што гатовы быў памерці – толькі б не стаць такім, як ты. Каб ніхто ніколі не сказаў мне ўслед: “Што вы хочаце – гэта ж сын п’яніцы”. Каб не ты, я б, напэўна, не зведаў, якая гэта агіда – п’янка і, магчыма, таксама, як і іншыя, захацеў бы некалі паспытаць смак гарэлкі – за кампанію ці з цікавасці. Каб не ты, я б не ведаў як баліць, калі б’юць: кулаком, ці словам, ці пустым раўнадушным поглядам -- усё роўна. Каб не ты, я б не даў слова сабе і маме, што ніколі не буду падобным на цябе. Я б, напэўна, не стаў караскацца з усіх сіл па гэтым жыцці, абламваючы пазногці, не зважаючы на сінякі і ўдары -- без бацькоўскай падтрымкі, парады, добрага слова: добры бацька паклапаціўся б, каб у яго сына была лягчэйшая дарога. Я дасягнуў сваёй мэты – не стаў такім, як ты. І гэта -- дзякуючы табе. Так што, бацька, дзякуй за навуку. І спі спакойна. Я табе ўсё дараваў…