Аднавяскоўцы

І. ПАРТЫЗАНЫ

Вячэра была беднай – як, зрэшты, і снеданне, і абед. Кацярына набрала з бочкі міску перакіслай за зіму капусты, выбрала ківянёй з жару ў кош печаную бульбу – і дзеці тут жа пасаскоквалі з печы, апякаючы рукі, пахапалі, выбіраючы большую, перакідвалі з далоні на далонь, дзьмухалі, каб хутчэй астыла. Голад прыспешваў кожнага.

–Пачакалі б крыху, – нязлосна бурчэла на іх маці. – Кішкі папячэце, чарцяняты. На базар не панясу...

У імгненне вока апусцелі і кош, і міскі з капустай. Малыя, якія маглі б з’есці яшчэ тры разы па столькі, разумеючы, што на сёння гэта – усё, зноў палезлі на печ – расказваць адзін аднаму страшныя гісторыі пра ведзьмакоў і марыць пра далёкі яшчэ Вялікдзень, калі маці наварыць аўсянага кісялю і пафарбуе кожнаму па яйку, а можа, нават і па два.

–Рыгор, як жыць будзем? – зграбаючы са стала падгарэлыя лупіны, з уздыхам спытала мужа Кацярына. – Мукі на дне, у бульбу ўжо насенную ўлезла, солі мо жменя. Чым во гэтыя сямёра ратоў накарміць, ты думаеш?

Рыгор, яе спакойны маўклівы муж, нічога не адказаў – унурыўшы галаву, сядзеў на зэдліку, плёў пасталы. А Кацярына не сунімалася:

–Нешта і ад гэтай службы тваёй ніякага толку, толькі што начапілі белую анучу на рукаў ды ружжо далі, бойся цяпер, каб каторы з дзяцей не ўхапіў. Гаспадары і там, і тут, а хлеба ніадкуль. Сябрукі твае, што ў партызаны падаліся, відаць, не галадаюць – у таго, чуваць, свінню забралі, у таго – карову. Нябойсь, як Каўпак ішоў, то з ім не пайшлі, хвасты прыціснуўшы, у лазе сядзелі. А цяпер яны героі – па хатах хадзіць ды сала з кублаў выцягваць. Ці хоць забілі аднаго немца гэтыя твае партызаны? Ці бачылі хоць аднаго? А цябе вось тут пакінулі – тожа мне, начальнік, паліцэйскі, сакрэтнае даручэнне выконвае! Дзе што якое было прыхавала, то ўсё павыцягваў на пачастункі – то немцам, то партызанам. А самім што цяпер есці, дзецям чаго ў міску ўліць? Ты думаеш пра гэта, бацька?

–Кацярына, – кінуўшы ў кут недаплецены лапаць, стомлена счапіў галаву рукамі Рыгор, – ну не чапіся хоць ты. Ты ж сама галасіла: не ідзі ў партызаны, што я буду адна з дзецьмі рабіць!.. Ну, сказалі мне хлопцы з лесу, каб пайшоў у паліцыю, ім звесткі перадаваў, дапамагаў, калі што – я і пайшоў, каб ім і табе дагадзіць. А дапамагаць ім, здаецца, няма патрэбы, нечым не тым яны займаюцца. Трэба было не слухаць цябе ды ісці з Каўпаком, як другія, то хоць бы сорамна ні перад людзьмі, ні перад дзецьмі не было. А то во сяджу ля спадніцы, невядома каму служу ды яшчэ папрокі твае штовечар слухаю.

–Дык я ж нічога такога не кажу, – прымірэнча ўжо азвалася Кацярына. – Трэба ж толькі нешта думаць, каб дзяцей пракарміць. Мо хай бы хлопцы з лесу табе чаго перадалі? – асцярожна закінула яна тое, пра што цэлы дзень думала.

–Яшчэ што прыдумаеш – ім самім няма чаго есці!

–Ага, па іх відаць, што галадаюць. Морды сытыя, чырвоныя, аж блішчаць. І вечна, як ні прыйдуць, п’яныя. У людзей, чуваць, і партызаны як партызаны – немцаў б’юць, дарогі ўзрываюць. А нашы толькі што зброю носяць, каб людзей пужаць.

–Не твайго бабскага розуму гэта справа, – узлаваўся Рыгор. –Прыкусі язык, пакуль не ўкарацілі. У яе, бачыце, забыліся папытацца, каму як ваяваць.

Спрэчка гатова была перарасці ў сварку, ды яе перабіў настойлівы стук ў шыбіну.

–Во, прыйшлі ўжо твае заступнікі. Ідзі, адчыняй, – нездаволена буркнула Кацярына. –Толькі май на ўвазе: у кубле пуста, нават солі не засталося.

Сярдзіта зыркнуўшы на жонку, Рыгор выйшаў у сенцы.

У хату ўваліліся два мажныя мужыкі: адзін высокі, плячысты – усё ў ім: і пастава, і выпраўка – выдавалі былога ваеннага. Гэта быў Даніла, які ў сорак першым немаведама адкуль прыблудзіў у іх ціхую, абыдзеную бокам рэгулярнымі войскамі вёсачку. Адсюль, як аказалася, быў родам яго сябар-аднапалчанін, Сашка-Чуб, які недзе згубіўся пры выхадзе іх невялічкага атрада з акружэння. А Даніла, апынуўшыся па Палессі, успомніў маляўнічыя расказы сябра пра гасціннасць яго аднавяскоўцаў. Сашкава радня і сапраўды прыняла Данілу, як роднага – у памяць пра сына. А радней за ўсіх аказалася яго малодшая сястра, прыгажуня Хрысціна. Гледзячы ў яе сінія, валошкавыя вочы, Даніла забываўся і пра жонку, што засталася ў Саратаве, і пра маленькага сына. Што Нюра? Яна недзе там, далёка, у мінулым жыцці, а Хрысцінка – вось яна, мілая, ласкавая... Дый не ведаў пра яго сям’ю тут ніхто, а сам Даніла быў не такі дурны, каб расказваць: пакуль вайна – яна ўсё спіша, а там відаць будзе.

Пакуль немцы ў вёску не заязджалі, то ўсё добра было: жыў ён у Хрысцінкі пад бокам, як сыр у масле качаўся. А як дайшоў “новы парадак” і да іх, то хавацца стала небяспечна, і Даніла яшчэ з дзесяткам калгасных актывістаў-партыйцаў, якім, як і яму, у выпадку сустрэчы з немцамі пагражала смерць, падаўся ў лес. Для блізіру спалілі яны пару стагоў сена, перарэзалі разоў колькі тэлефонны дрот, пастралялі ноччу з трафейных вінтовак – і сталі зваць сябе партызанскім атрадам. А Данілу ў ім прызначылі камандзірам.

Напужаліся яны, як у суседняй вёсцы стаў лагерам са сваім атрадам Каўпак, які толькі вырваўся з мокрага прыпяцкага мяшка і збіраўся з сіламі для далейшага рэйду па нямецкіх тылах. Шмат гарачых галоў – маладых хлопцаў і з вёсак, і з атрада, якія ўсё незадаволена бурчэлі, што не даюць ім камандзіры па-сапраўднаму ваяваць з фашыстамі, біць іх, гадаў, падаліся да Каўпака. Даніла апасаўся, што легендарны партызанскі камандзір і яго мабілізуе. А як жа тады Хрысцінка, смачныя цешчыны блінцы? Ды там жа і дурную кулю схапіць можна. А на смерць Даніла ўжо наглядзеўся ў першыя дні вайны, з яго хапіла... Але Каўпаку, відаць, было не да таго, каб шукаць па лясах мясцовых ваяк, і ён праз некалькі дзён рушыў са сваім атрадам на Украіну – усе яны з палёгкай уздыхнулі ў сваіх ужо добра абуладкаваных, абжытых зямлянках.

А другі госць быў мясцовы, старшыня іх калгаса Міканор Міхалёнак, да якога за яго жорсткі бязлітасны нораў неадчэпна прыстала мянушка Воўк – ён у атрадзе лічыўся камісарам, але яго пабойваўся і сам Даніла, а ўжо іншыя то ўсяляк імкнуліся не трапляць на вочы ўедліваму камісару.

–Вечар добры! – гучна, ледзь не ў адзін голас павіталіся госці. Кацярына буркнула нешта ў адказ і затулілася за печ.

–Непрыветная нешта сёння гаспадыня, –заўсміхаўся Даніла. –Ці Рыгор не шкадуе, не мілуе? Здаецца ж, як мужык пры боку, то маладзіца весялейшай павінна быць. Не тое, што мы, лясныя бадзягі...

–Дый вы, я чула, не надта абдзелены ласкай, – не ўтрымала свой востры язык за зубамі, высунулася на хату Кацярына. –Хрысцінка ж у лес падалася, пэўна, не немцаў страляць...

Даніла спахмурнеў. А камісар падскочыў да жанчыны, памахаў у яе перад носам кулаком:

–Не твая справа, паліцайка, хто чаго ў лес пайшоў. Твой вось адседжваецца дома, нямецкі паслугач, а мы радзіму абараняем.

Кацярына ўбачыла, што Міканор добра п’яны, і спужалася: “Пацягнуў жа мяне чорт за язык. Знайшла каго ўкалоць. З Ваўком і цвярозым пагаварыць няможна, а я п’янага зачапіла”. І тут жа забегала-замітусілася:

–Ды вы што, хлопчыкі, Міканор, Даніла? Я ж так, пажартавала. Праходзьце вунь на чыстую палавіну, я зараз бульбы спяку, капусты набяру. Павячэрайце.

–Ха! Знайшла чым здзівіць – капустай! Сала смаж, гаспадыня!

Вочы Кацярына бліснулі гневам, але на гэты раз яна стрымалася, уздыхнула:

–Дык адкуль жа тое сала? Няма даўно. Дзяцей во не ведаю чым накарміць.

–То не трэба было рабіць так шмат, –рагатнуў Міканор. – А то бач як смачную работу ўпадабалі – калыску з крука не здымаеце.

–Ды цішэй вы – дзеці ж на печы, – падаў урэшце свой голас гаспадар, што ніякавата таптаўся ў парозе. – Сапраўды, пайшлі ў тую хату, там і пагаворым.

–А сала ты нам ўсё-такі падсмаж, – скінуў з пляча рэчмяшок Даніла. – Не маеш свайго, то мы пачастуем, –дастаў ён загорнуты ў белую анучку пакунак.

–Дрэнна кормяць цябе твае гаспадары-фашысты, –кінуў, пераступаючы на чыстую палавіну Міканор – і зрабіў выгляд, што не заўважыў, як перасмыкнуўся ад крыўды ў Рыгора твар. А той, ледзь толькі прычыніў дзверы, не вытрымаў:

–Слухай, Міканор, колькі можна? Што ты мяне перад жонкай, дзецьмі няславіш? Які я паліцай, паслугач? Па вашаму ж заданню ў паліцыю пайшоў, каб вам дапамагаць. Што мне ад гэтай павязкі? Магу хоць сёння скінуць ды з вамі ў лес пайсці.

–Ну-ну, не крыўдуй, а то ты ўжо, як дзеўка на вячорках, – прымірэнча паляпаў яго па плячы Даніла. –Разумець павінен: дзеля канспірацыі ўсё гэта, каб хто чаго лішняга немцам не ляпнуў. Для твайго ж дабра гэта робіцца...

–І яшчэ я хацеў сказаць, –пасмялелы ад злосці, рашыўся Рыгор. –Не чапалі б вы, хлопцы, удоў ды салдатак. Ну чаго вы ў Мані Мікалаіхі апошняга парсюка з хлява вывелі? Мікола яе на фронце, у яе двое дзяцей на печы сядзяць. А ў старой Сымоніхі ўсё збожжа выграблі – пасеяць не будзе чым. Недавольства ў людзях расце, крыўда...

–Ах ты, заступнічак, –прашыпеў Міканор, павольна ўздымаючыся з-за стала. –Мікалаіху ты, значыць, пашкадаваў. А пра байцоў, што ў лесе галодныя сядзяць, хто падумае? Ты, нямецкі прыхвасцень? Дык мы ж нават цябе, гада, сваім салам кормім! Ці ты так клапоцішся, каб гаспадарам тваім, фашыстам, больш дасталася? Ім ты, нябось, не будзеш расказваць, што ў Мані муж на фронце, сам таго парсюка выведзеш. Ды я цябе, гад, зараз... – і Міканор стаў расшпільваць пабялелымі пальцамі кабуру.

–Ды суніміцеся вы! –бачачы, што справа можа дрэнна скончыцца, гаркнуў Даніла. –распетушыліся! Калі ўжо мы адзін аднаго страляць пачнём, то што немцу рабіць застанецца? Сядзь! – цыкнуў ён на камісара. –І ты сядзь! – гэтак жа строга загадаў Рыгору. – І кінь тут жаласць разводзіць. Лозунг чуў: “Усё для фронта, усё для перамогі!” Тут, на месцы, знойдзеце што пад’есці. А на галодны коўбік не надта наваюеш.

“Не надта вы і на сыты ваюеце,” – падумаў Рыгор, але змоўчаў, не на жарт спалохаўшыся Міканоравай выхадкі.

Гаспадыня тым часам унесла патэльню са цвірчлівым салам – кавалачак яна-такі адхапіла і схавала ў запечак, будзе заўтра дзецям хоць булён чым заскварыць. Усё з таго ж рэчмяшка вынырнула пляшка з самагонкаю, крыштальны першачок весела забулькаў у паслужліва выстаўленыя Кацярынай шклянкі. Усе моўчкі выпілі, прыкусілі, астываючы ад нядаўняй успышкі.

–Ну дык што там новага ў тваіх гаспадароў? – смачна чвякаючы салам, крыху лагадней спытаў Міканор.

Рыгор пасля нядаўняй сутычкі пабаяўся агрызнуцца на “гаспадароў”.

–Хлопцы ў гарнізоне балаболілі, што чакаецца нейкі спецыяльны нямецкі атрад, карны. Ну, з тых, што вёскі паляць, людзей забіваюць. Быццам пойдзе ён па слядах Каўпака – хто яго прытуляў, адкуль людзі да яго пайшлі, тым не паздаровіцца. Я тут шапнуў каторым са сваіх, каб у выпадку чаго ў лес уцякалі, не чакалі бяды.

–Глядзіце на яго: ён шапнуў! – зноў узвіўся камісар. –Які камандзір адшукаўся! Табе хто-небудзь даваў такія паўнамоцтвы – шаптаць? Табе загадана весці разведку і пра ўсё нам дакладваць, а не выкрываць сябе і не сеяць паніку ў народзе! Вось зараз ламануцца яны ўсе ў лозы – і мігам прывядуць немцаў да нашых зямлянак. У нас жа сам знаеш, якія лясы, моцна не схаваешся. А ён, бачыце, шапнуў! Ты што, знарок на нас немцаў хочаш вывесці? Ты мо двайную гульню вядзеш?

–Дык я ж як лепш хацеў, – стаў апраўдвацца Рыгор. – Каб бяды якой не здарылася. Фашысты вунь як лютуюць, чуваць, і людзей паляць. Ад нас таксама шмат мужыкоў да Каўпака пайшло – сем’і іх, дзяцей шкада. Ды і твае ж родныя тут, – вінавата глянуў ён на Міканора.

–Пра партызанскія сем’і мы самі паклапоцімся, – уставіў, як яму падалося, важкае слова Даніла. –А камісар мае рацыю, ты тут самадзейнасцю не займайся. Будзе загад папярэдзіць насельніцтва – папярэдзіш.

–Не папярэдзіць, – крыва ўсміхнуўся Міканор – і ад гэтай усмешкі Рыгору зрабілася вусцішна. – Ён, здаецца, да нас у лес хацеў? Вось і забяром яго ў лес, усё роўна ўжо раскрыўся, раз шаптаць пачаў. Хай пабачыць, як там сытна партызанам жывецца. Збірайся! – загадаў ён Рыгору.

Даніла недаўменна пазіраў на камісара: што той задумаў? Рыгор быў па сутнасці, іх адзіным талковым сувязным, вачамі і вушамі. Без яго яны ў лесе будуць, што сляпыя кацяняты. Але пытаць, тым больш пярэчыць не стаў – спадзяваўся, што Міканор неяк растлумачыць свой план.

Рыгор ускінуў на плечы паддзёўку, сунуў ногі ў боты.

–Ты куды? – убачыўшы, як нядобра, зацята апранаецца муж, устрывожана ўскінулася з палацяў, дзе прысыпала меншых дзяцей, Кацярына.

–У лес, –коратка адказаў той.

–Не пушчу! – ухапілася за вушак жанчына. –Ты – у лес, а мне што з дзецьмі рабіць, чым карміць? Не пушчу!

–Хопіць, не пусціла ўжо, – зняў яе руку Рыгор. – Дзяцей беражы, калі што якое...

–Хлопцы, ды што ж вы? – кінулася да партызан Кацярына. – Нас жа ўсіх паб’юць, як ён у лес пойдзе. Заўтра ж немцы пастраляюць, не пашкадуюць.

–Не пастраляюць, – па-звярынаму ашчэрыўся камісар – і Рыгор міжволі падумаў, што нездарма яго празвалі Ваўком...

Ён узяў у сцёбцы прыхаваную ад дзяцей вінтоўку, ускінуў на плячо:

–Ну, пайшлі.

Кацярына выскачыла следам, стала на ганку – нешта трывожнае, нядобрае разрасталася ўсярэдзіне, запаланяла ўсю яе, адымала рукі і ногі. “Рыгорка!” – здавалася ёй, што крыкнула, а на самой справе ледзь чутна прашаптала ссінелымі вуснамі.

У адказ ёй прагучаў стрэл – яна нават не зразумела спачатку, адкуль. Кінулася за адрыну, на сцежку, што вяла праз агароды да рэдкага алешніку.

Рыгор ляжаў на ўзмежку, уткнуўшыся тварам у прэлае леташняе лісце, нязграбна падкурчыўшы ногі. Рука яго яшчэ грэбла сырую раллю, у горле нешта хрыпела і клекатала.

–Ну вось, я ж казаў – не зачэпяць немцы ні цябе, ні тваіх шчанюкоў, – засоўваючы пісталет у кабуру, зноў па-воўчы ашчэрыўся Міканор. – Скажаш гаспадарам, што партызаны расстралялі іх паслугача. А сама язык вельмі не распускай, паліцэйская морда, бо і на цябе куля знойдзецца. Сустрэнемся яшчэ!

Дзве постаці хутка шыбавалі да лесу. Чалавек на ўзмежку апошні раз здрыгануўся і заціх. Над ім сядзела растрапаная жанчына і ціхенька шаптала: “Рыгорка... Рыгорка мой...”

ІІ. ПАЛІЦАЙКА

–Мамо, я сказаць вам нешта хачу...

Кацярына бачыла, што дачка цэлы дзень парываецца з ёю пагаварыць, ды ўсё ёй перашкаджалі: то дзеці ў хаце таўкліся, то суседка прыйшла солі пазычыць, ды, зачапіўшыся языком за парог, паўгадзіны прамянташыла, то работа рупная была – не да размоў. І цяпер вось толькі, надвячоркам, як яна ўжо ўскінула на плечы старую, латаную-пералатаную світку, каб ісці ў хлеў, дачка, нарэшце, падабрала хвіліну. Маці спынілася ў праёме дзвярэй, паглядзела запытальна: ну што там у цябе?

–Мамо, я замуж пайду... – ціха прамовіла Насця.

–За каго? – здзіўлена спытала маці. І аслупянела ад здагадкі: –За Арцёма? – усё яшчэ баючыся верыць і ўжо ведаючы, якім будзе даччын адказ, прытулілася ў знямозе да сцяны.

–За Арцёма! – палыхнулі маладыя вочы не хаванай больш радасцю.

–Як мяне на могілкі завязеш – хіба толькі тады. Ды і то – з таго свету пракляну, як даведаюся, што з Ваўкамі, ворагамі нашымі лютымі, параднілася!

Кацярына гулка ляснула дзвярыма – і пачула, як наўздагон Насця крыкнула:

–Мамо, кажыце, што хочаце – я ўсё роўна за яго пайду!

“Зляглася, сучка! З Ваўком праклятым зляглася, – Кацярына вымяшчала сваю злосць і крыўду на рахманай Рагулі, бязлітасна шкамутаючы яе набрынялыя за дзень малаком дойкі. – Дурная я, можна ж было здагадацца – як змяркацца пачынае, то “Мамо, ідзіце порайцеся, а я яшчэ добра і кашэль картоплі накапаю”. І дапазна кожны дзень, да змяркання на полі. Накапала, трасца табе. Не дзіва – гароды з Ваўковымі мяжуюцца, то, пэўна, капалі там удваіх пад грушкаю, пакуль зоры не засвецяць. Людзі ёй у вочы пасміхаліся: глядзі, маўляў, Кацярына, хутка малых ваўчанят няньчыць будзеш. А яна веры даць не магла, думала, знарок так кажуць, з яе гора смяюцца, не можа ж быць, каб яе дачка, якая столькі гора ад гэтых Ваўкоў прыняла, хоць глянула на каторага з іх прыхільна, усцешна”.

Насця была другой у Кацярыны пасля Петрыка. Кажуць, маці ўсіх дзяцей любіць аднолькава. Няпраўда. У Кацярыны за Насцюху сэрца заўсёды балела больш, чым за каго. Можа, таму, што надта ж жаласлівае ды старатлівае было гэтае яе дзяўчо – з маленства, што тая мурашка, цягнула на сабе ўсю работу, якую не ўпраўлялася зрабіць маці. А пра меншых дзяцей і казаць няма чаго: усе яны выраслі на Насціных руках.

Цяжка ім жылося без Рыгора і ў вайну, і пасля вайны. Міканор, якога пасля вызвалення зноў паставілі старшынёй, не прамінаў выпадку іх укусіць. І холадна было, і голадна. Ды Кацярына моўчкі, зацята, без скаргаў валакла на згорбленых да часу плячах свой цяжкі крыж, зрэдку кідаючы ўдзячны позірк на старэйшую дачку, якая усяляк імкнулася падставіць пад нялёгкую ношу свой худзенькі плячук.

А як споўнілася дзяўчыне васемнаццаць, завітаў да іх у вёску нейкі залётны вярбоўшчык, стаў маладых агітаваць ехаць на торфараспрацоўкі. Многія, стаміўшыся працаваць у калгасе за Міканоравы палачкі, запісаліся на тую вярбоўку. Падахвоцілася і Насця. А Кацярына і не пярэчыла: меншыя ўжо падраслі, ёй помач будзе, а дзяўчына хай хоць з’едзе ад гэтага вечнага кляйма “паліцайкі”, якім Міканор памеціў не толькі яе самую, але і ўсіх дзяцей. Там яна будзе такая, як і ўсе! Ці нават і лепшая, бо ўгнацца ў рабоце за яе Насцяй мала хто мог. А як Бог дасць, то можа і долю сваю знойдзе. Бо хто ж возьме яе тут? Дарма, што і работніца, і прыгажуня, але ж галата беспасажная, ды яшчэ дачка паліцая. Ніхто ж сёння не ўспомніць, колькі яе Рыгор дабра людзям перарабіў, як у той паліцыі служыў, колькіх ад смерці выратаваў, ад угону ў Германію. Але ж хто з Ваўком асмеліцца спрачацца? Раз ён, былы партызанскі камісар, сказаў, што Рыгор – здраднік, фашысцкі паслугач, за што яго і застрэлілі “мсціўцы” – то значыць, так яно і ёсць. І яна, Кацярына, на ўсё жыццё застанецца паліцайкай, і дзеці яе – нямецкімі вырадкамі. А там, за светам, ніхто пра гэта не ведае, і будзе яе Настачка, як усе.

Усё перадумала Кацярына, адпраўляючы дачку, аднаго не ўлічыла: надта ж добрая ды даверлівая яе дзяўчына. І як падкаціўся да яе са сваімі песнямі ды пяшчотнымі словамі чубаты хахол Мікола, то і растала дзявочае сэрца. Хахол той – свісь, лясь – дый знік, а Насця праз колькі часу вярнулася да маці з сынам, Андрэйкам.

Перажыла Кацярына і гэтую ганьбу. Дачцэ даравала – як не даруеш ёй, сплаканай, пакрыўджанай, няшчаснай? Унука шкадавала, як сваё дзіцятка, а мо і больш: свае хоць помнілі бацьку, ведалі яго. А гэты белагаловы рахманы хлапчук у чым вінаваты, што з маленства кпіны слухае? І імкнулася ўсяляк затуліць Андрэйку ад людскога неміласэрнага слова, ад насмешак: усюды брала з сабой, старалася далёка ад хаты не адпускаць, сачыла, каб са злымі дзецьмі не вадзіўся. “Не столькі гора перажылі – перацерпім і гэта. Не першая мая Насця і не апошняя, каго падманулі ды кінулі. А хлопчык расце, уцеха ёй будзе”, – думала сама сабе.

З усім змірылася Кацярына, але вось таго, што задумала Насця, перажыць не зможа. “Дачка мая замуж пойдзе за Міканоравага сына? Ды лепей ужо ў пятлю, чым за Ваўка замуж”.

Спалохаўшыся гэтай сваёй думкі, Кацярына разоў колькі таропка перахрысцілася: “Даруй мне, Госпадзі, сама не ведаю, што кажу”. Ужо спакайней дадаіла карову, важка патэпала ў хату.

Насця, здаецца, чакала маці: як толькі тая пераступіла парог, бухнулася ёй у ногі:

–Мамачка, родненькая, даруйце! І не сварыцеся. Пусціце з мірам, бо ўсё роўна пайду.

Замест ранейшай злосці невыказны жаль агарнуў Кацярыну: паклала русявую галаву дачкі сабе на калені, стала гладзіць мяккі кужалёк яе валасоў – і расплакалася.

–Донечка, што ж ты надумалася, куды галаву шчэміш? Ці ж ты не ведаеш, якія яны – Ваўкі? Хто цябе асіраціў – не Міканор Воўк? Я ж табе расказвала, як ён бацьку твайго ў вайну застрэліў. А з-за каго мы галадалі пасля вайны, не з-за яго, чорта праклятага? А ці не з-за таго, каб не чуць ад ваўчанят вечнага “паліцайка”, ты на вярбоўку паехала? Думала, шчасця там ухопіш... Аж вунь яно, тваё шчасце, на вуліцы босае бегае, бо абуць няма чаго, кавалка хлеба шкадуеш дзіцяці даць. А ўсё з-за каго? З-за іх, з-за Ваўкоў...

–Мамо, ну што вы ўсё – Ваўкі, Ваўкі. Калі ўжо тая вайна была? Арцём тады дзіцем горкім быў, у чым ён вінаваты? І гароды не ён нам абразаў, і кашалі не ён ламаў. Чулі, як гавораць па радыё: сын за бацьку не адказвае.

–Бо Ваўкі – яны і ёсць Ваўкі, добрым людзям такой мянушкі не дадуць. І ўвесь іх род такі кляты! Думаеш, твой Арцём лепшы за бацькі?

–Ой, мамо, лепшы, – прыкрыла вочы і шчасліва ўсміхнулася Насця. –Вы нават не ведаеце, які ён добры, які харошы! Каб ведалі, то і не думалі б – пусцілі мяне за яго.

–Ох, ведаю я, донька, ведаю, – скрушліва апусціла галаву маці. – Гэта ты па свеце блыталася, нічога не бачыла, а я тут, у суседстве, усё заўважала. Так фашысты над людзьмі не здзекваліся, як ён над беднай Маняй-нябожчыцай знушчаўся. Дзень пры дні бядачка чорнага хадзіла. Адзін сіняк сысці не паспее, як другі расцвітае. А яна, няшчасніца, і пажаліцца каму баіцца: то ў мяне, кажа, карова такая брыклівая, хвілінкі не пастаіць. Ты памятаеш, якія ў Міні косы былі? Ніжэй спіны. Дык я на свае вочы бачыла, як Арцём тымі косамі яе да грушы прывязваў.

–Гэта вы, мамо, знарок мяне пужаеце. Не мог ён такога рабіць, нагаворваць на яго людзі...

–А чацвёра дзяцей-сірот – гэта таксама нагавор? З-за чаго, ты думаеш, Маня-прыгажуня без пары на той свет пайшла?

–З-за чаго б ні пайшла, а дзеці без маткі засталіся. Шкада мне іх, мамо. Учора большанькі, Пецька, на полі да мяне падбег, у вочы зазірае: “Цётачка, – кажа, – мо ў вас хлебчык ёсць? Я Грышку куклу нажую, а то ён плача і плача”.

–Ваўчанят шкадуеш, а свайго? Твайго Андрэйку хто пашкадуе?

–І Андрэйку я шкадую, мамо. Ну падумайце, як яму ў вёсцы будзе жыць без бацькі? Задзяўбуць жа: “Байструк”. А так хоць не свой, хоць не родны, а ўсё ж бацька, мужчына – абароніць.

–Дачакаешся ты ад Ваўка абароны, глядзі. Каб ад яго бараніць не прыйшлося... Настачка, дзіцятка маё, адумайся: нашто ён табе, гэты азызлы Арцём – удавец з чатырма малымі дзецьмі? Ты ж у мяне яшчэ такая маладая, прыгожая, у цябе сынок расце – ну нашто табе хто?

–Мамо, ну няўжо вы не разумееце? – уздыхнула Насця. – Я шчасця хачу. Звычайна бабскага шчасця – каб муж быў, дзеці, каб сям’я – як ува ўсіх. Калі апяклася я раз, паверыла свістуну залётнаму, дык цяпер усё жыццё і кукаваць адной? Сёння вунь маладых дзевак колькі павырастала, хто на мяне гляне, порчаную, ды яшчэ з прычэпам. А Арцём мяне не на сена пазабаўляцца заве – замуж бярэ. Мамо, не сварыцеся, але пайду я за яго. Бо інакш так і звякую – ні ўдава, ні пакідачка. А Андрэйка хай пакуль колькі часу ў вас пажыве, каб я да тых дзяцей прывыкла. А то ж я і не хочучы яму большую скварку падсуну, а тым, сіротам, будзе крыўдна. Ды і касавурыцца пачнуць – мачыха, маўляў, свайго лепей шкадуе, чым чужых. Не хачу я так. А там, пазней, як прывыкнецца ўсё, абатрэцца, то я Андрэйку забяру. Пецька яму якраз па ўзросту падыходзіць, таварышыць будуць.

–Ох, і ў каго ж ты такая ўдалася? – зноў заплакала Кацярына, на гэты раз скрушліва, безнадзейна, ведаючы, што выпраўляе сваё дзіця на пакуты – і не могучы таму перашкодзіць. – Наколькі добрая, мяккая, даверлівая – настолькі і ўпартая. Век я не думала, што з Ваўкамі параднюся. Бацька з таго свету скляне цябе, дачка. І мне ты без пары ў труну пакладзеш сваім замуствам, – галасіла-прычытвала Кацярына.

Насця таксама каўтала слёзы, але маўчала: для сябе яна ўжо даўно ўсё вырашыла, і як ні шкада было ёй сваю бедную маці, ведала, што ўсё роўна зробіць так, як надумалася.

А старому Ваўку – о-о, яму яна яшчэ адпомсціць! І за свайго бацьку, і за матчыны слёзы, і за іх пасляваенную нішчымніцу. Паліцайка? Вось і добра – будзе ў цябе нявестка-паліцайка. І ўнукаў-паліцаянят табе нараджае – і нікуды не дзенешся -- твая, воўчая кроў у іх будзе цячы. І паспрабуй тады толькі рот раскрыць, стары Воўк, я табе яго хуценька заткну!

“Не плачце, мамо, не гневайцеся, тато... Пэўна, такая мая доля – ісці за Ваўка”.

ІІІ. МАЧЫХА

Невялікі хлопчык гадоў шасці вось ужо колькі часу стаяў за плотам. Босыя ногі яго змерзлі ад сцюдзёнай расы, ранішні холад, лёгка прабраўшыся праз тонкую скашульку, прабягаў дрыжыкамі па худзенькай спіне. Яму хацелася дамоў, на цёплую печ, але ён усё стаяў і пазіраў у дзірачку, што робіцца ў суседнім двары. Калупаючы брудным пазногцем у рэдкіх жоўтых зубах і раз-пораз цвыркаючы слінай, зачыніў веснічкі гаспадар. Ускінуўшы на плячо торбачкі з кнігамі, перасварваючыся на хаду, пайшлі ў школу большыя дзеці. Раз-пораз выбягала з хаты жанчына: набрала вады ў студні, паманіла курэй і накідала ім у нізенькае карытца тоўчанай бульбы. Вынесла з хаты і раскідала на плоце дзве посцілкі з мокрымі рудымі плямамі пасярэдзіне. “Сцыкуны, – грэбліва падумаў малы. – Вось ён, Андрэйка, ніколі пасцель не намачыў”.

Хлопчык і стаяў тут, за плотам, з-за жанчыны: хоць бабуля і сварылася на яго, ён амаль кожную раніцу прыбягаў сюды і глядзеў скрозь дзірачку, як яна спрытна завіхацца, любаваўся пасмачкай валасоў, што выбівалася з-пад павязанай “у маладзічку” бавалянкі, яе дужымі паўнаватымі рукамі. Хлопчыку не хацелася, каб жанчына яго ўбачыла – яму было сорамна і крыўдна, што ён стаіць вось тут і падглядвае за ёй. І разам з тым ён марыў, што аднойчы яна яго прыкмеціць, пакліча ў хату, смачна накорміць – і ён застанецца там назаўсёды.

–Ма-ма! – ціхенька вымавіў, амаль прашаптаў Андрэйка. І дзіва – жанчына, якая несла есці свінням, пачула, глянуўшы ў яго бок, паставіла вёдры.

–Андрэйка? – паклікала яна. – Што ты тут робіш?

Хлопчык, саромеючыся, выйшаў са сваёй схованкі, моўчкі патупіўся.

–Ты чаго тут стаіш, сынок? Бач ты, змерз зусім, – замітусілася, забыўшыся пра някормленых свіней, жанчына. – Ты мо есці хочаш?

–Ага, хачу, – зманіў Андрэйка. Раніцай бабуля яго смачна накарміла: напякла бліноў і нават яечка для Андрэйкі падсмажыла – хлопчык заўважаў, што баба Каця яго заўсёды больш шкадавала, чым іншых унукаў і нават сваіх падбольшаўшых ужо дзяцей. Але што значылі бабуліны бліны побач з мамінымі? Такіх смачных, пэўна ж, ніхто ў вёсцы не пячэ, нездарма ж Арцёмавы дзеці заўсёды пасля снедання выскокваюць з хаты сытыя і блішчастыя, што тыя бліны намасленыя.

–Хадзем у хату, Андрэйка. Няўжо ж гэта баба Каця цябе не пакарміла? Мо захварэла яна, ці што? – замітусілася Насця.

–Ды не, – стаў выкручвацца хлапчук, прыкрываць новым падманам стары. – Я проста пабег рана, снеданне яшчэ не гатовае было... Не хацелася ранкам есці...

–А чаго ж узняўся так рана? – не сунімалася маці.

Андрэйка ўжо не ведаў, што казаць, і моўчкі ўнурыўшыся, калупаў босым пальцам нагі пясок.

Насця, пэўна, здагадалася пра сынавы хітрыкі і не стала больш дапытвацца – толькі горка ўсміхнулася і ўзяла яго за руку:

–Ну то хадзем у хату. У мяне там і блінцы якраз засталіся і смятанка...

На стале на чыстым ручніку ляжалі два невялікія бліны – Насціна снеданне. Яна ніколі не паспявала пад’есці разам з усімі, усё ёй рупіла некуды бегчы. Ды ніхто і не зважаў, што яе няма за сталом: хутчэй паснедалі – і хто куды.

Ячныя бліны і сапраўды былі смачныя, і Андрэйка, каб не выдаваць сваю ману, з’еў амаль цэлы. І нават кубак малака наверх выпіў – яно таксама падалося смачнейшым, чым бабуліна.

Насця ўвесь гэты час сядзела насупраць і, падпёршы рукой шчаку, павільгатнелымі вачыма ўглядалася ў сына. “Бач ты, расце, як на дражджах, – з сумам думала яна. – Хутка ў школу пойдзе... У бабы ён, вядома, дагледжаны, але ж во бяжыць сюды, сумуе... А яна ніяк не можа забраць сваё дзіця. Госпадзі, якая ж яна маці – дзеля чужых дзяцей пакінула свайго сына! Але... Андрэйку там, пры яе радні, яна ведае, нядрэнна. А Арцёмавы дзеці без яе, мачыхі, прападуць. Калі ж забраць Андрэйку сюды – Арцём яго са свету зжыве. Ён і на сваіх з-за ўсякага-усялякага кідаецца, што той воўк, каб не яна, то мусіць, пазабіваў бы. Нездарма ж яны такія нервовыя, мочацца ў пасцель кожную ноч. А Андрэйку то, пэўна ж, з’есць. Не, няхай пажыве яшчэ сынок у бабулі, пакуль падбольшае. А там відаць будзе”.

Маці праўду ёй казала – Арцём аказаўся такім жа Ваўком, як і яго бацька Міканор. Гэта Насця зразумела праз якіх пару тыдняў пасля свайго замуства. Тады Арцём позна ўвечары прыцягнуўся дадому п’янюсенькі і яму падалося, што вячэра недастаткова смачная, не вельмі гарачая – ну і паспытала яна яго пудовых кулакоў, наслухалася “ласкавых” слоў, самымі бяскрыўднымі з якіх былі “паліцайка” і “нямецкая байстручка” – хоць Арцём добра ведаў, што яна нарадзілася праз пяць гадоў да вайны. Як муж урэшце заснуў, яна, раз-пораз выціраючы слёзы, стала ўвязваць у посцілку свой няхітры пасаг, каб вярнуцца да маці, павініцца, што не паслухала яе. Ды тут дзеці, якія без сну ціхенька ляжалі, накрыўшыся з галавой коўдрамі, каб бацька, крый Божа, не ўгледзеў, што яны не спяць ды не накінуўся з папругай – пасаскоквалі са сваіх ложкаў, з голасам кінуліся да яе, ашчаперылі сваімі худзенькімі ручкамі: “Мамачка, не пакідай! Мамачка, забяры нас з сабой”! Не змагла яна расчапіць тыя ручкі, адапхнуць ад сябе гэтыя прытуленыя чарнявыя – у нябожчыцу маці – галоўкі. Засталася. А праз год і свайго сына нарадзіла – куды ўжо пойдзеш? Трывала мужавы здзекі, лаянку, старалася схавацца ад кулакоў. Нікому не скардзілася. Ды і як ты паскардзішся, калі ўсе навокал папярэджвалі, што Арцём – воўчае племя, усе скрушліва галовамі ківалі: куды, маўляў, дзеўка, галаву шчэміш? Нікога не паслухалася, паляцела за яго – думала, на шчасце сваё ды, відаць, на згубу.

І старому Міканору-Ваўку глотку заткнуць не ўдалося, як марыла: ён і славечка не прамовіў, вокам не зірнуў, нібы і не было яе ў сяле такой, нібы яна – пустое месца. На сынаву жаніцьбу нічога не сказаў – ні добрага, ні паганага. Але і ў хату з таго часу, як тут пасялілася Насця, нагой не ступіў. Арцём да бацькі хадзіў, але заўсёды адзін ці зрэдку з каторым з дзяцей. Вяртаўся адтуль злосны, настроены на лаянку, і тады яна пускала ў ход усю сваю ласку і пяшчоту, каб задобрыць яго, не давесці зноў да бойкі. Але гэта ўдавалася не заўсёды, часам даводзілася з дзецьмі і ў хляве начаваць.

Маці яе стары Воўк, цяпер ужо, як граматных пабольшала, калгасны брыгадзір, мучыў усё гэтак жа люта і са смакам: з задаволенай усмешкай слухаў, як Кацярына слёзна прасіла яго накінуць зямлі хоць на якую лішнюю граду – і абразаў усё аж да таго ўзмежжа, на якім у вайну застрэліў яе мужа. Пасылаў яе, немаладую і нездаровую ўжо жанчыну, на самыя цяжкія работы, а працадня ёй ставіў заўсёды меншага, чым іншым. І ледзь толькі яна асмельвалася не тое, што пажаліцца – папрасіцца, крычаў: “Што, паліцайка, савецкая ўлада не падабаецца? Немцы цябе лепш кармілі? Калі цяжка гной выкідваць, то я зараз прасігналю куды трэба – паедзеш у Сібір лес валіць”. Кацярына баялася – Ваўку вер, што захоча, тое і зробіць, як з Рыгорам – і трывала, сцяўшы зубы, суцяшала сябе – такая доля. Вось толькі ніяк не магла змірыцца маці, што яе дзіцяці трэба трываць ад тых жа ненавісных Ваўкоў, ды яшчэ добраахвотна прыняць на сябе гэтую пакуту. Ды цяпер ужо Насця адказвала маці яе ж словамі: “Свае горкае долі не абыдзеш, не аб’едзеш”.

...Задумаўшыся, Насця не заўважыла, што малы даўно пад’еў і цяпер ціхенька сядзіць на ўслончыку, дапытліва зазірае ёй у вочы. Яна страсянула галавой, адганяючы сумныя думкі, прытуліла да грудзей сынаву галоўку:

–Ну як ты там, Андрэйка? Як табе ў бабулі? Не крыўдзяць большыя?

–У бабулі добра, ніхто мяне не крыўдзіць, – хлопчык на хвілінку змоўк, нібы збіраючыся з думкамі. – Толькі, мама... Я з табой хачу жыць! – выпаліў ён нарэшце запаветнае.

Насця цясней прыгарнула сына, каб ён не ўзняў галавы, не ўбачыў яе вачэй...

Праз колькі часу яна ціхенька прамовіла:

–Ты прабач мяне, сынок.. Я цябе вельмі люблю. І вельмі хачу быць з табой разам. Але... няможна нам гэтага пакуль, разумееш? Вось хай трошкі часу пройдзе, тады, можа, усё зменіцца. А пакуль ты пажыві ў бабулі, дзіцятка. Табе там будзе лепш.

–Але чаму? – хліпнуў носам Андрэйка. –Усе дзеці з мамамі жывуць, толькі я з бабуляй. Мне казалі, што без мамы жывуць толькі сіроты. Але ж я не сірата?

–Ну які ж ты сірата – у цябе ж ёсць я. Толькі пакуль мы пажывём паасобку. Так трэба.

–Чаму? – не разумеў хлапчук.

Насця цяжка ўздыхнула – ну як растлумачыць усё дзіцяці?

–Разумееш, мой муж не вельмі любіць дзяцей, асабліва чужых. І можа цябе незнарок пакрыўдзіць...

–Ён і цябе крыўдзіць? Я ўчора бачыў – ты плакала.

–Ну, гэта я проста палец прышчаміла, вось і пакаціліся слёзы.

–Няпраўда! – рашуча адхінуўся ад маці Андрэйка. – Я чуў, як ён на цябе крычаў, гаварыў брыдкія словы – бабуля не дазваляе мне іх паўтараць,

–А што ты яшчэ падслухаў, шчанюк?

Насця і Андрэйка спалохана ўскочылі – у парозе, прытуліўшыся плячом да вушака, з самакруткай у зубах стаяў Арцём.

–Бач ты, паліцэйскі вырадак, ад зямлі не адрос, а ўжо шпіёніць. І хто ж гэта навучыў цябе? Твая бабка – паліцайка?

–Мая баба добрая! І мама добрая! – адчайна кінуўся на абарону родных людзей хлопчык. Але Насця прыкрыла яму рот рукой – каб не нагаварыў лішняга, не ўзлаваў яшчэ больш Арцёма.

–Андрэйка, ты ідзі дамоў, да бабулі. Я прыйду да вас увечары, – выпхнула яна хлопчыка з хаты – падалей ад бяды, якая ўжо, здаецца, вісела ў паветры.

–Што гэта ў маёй хаце гэты байструк робіць? – знарок без усялякай мэты пратэпаўшы ў брудных, у гнаі, ботах, на чыстую палавіну, па памытых ёю ўчора ходніках і вярнуўшыся назад, злосна спытаў Арцём.

У Насці, заўсёды пакорнай, вочы раптам загарэліся гневам:

–Арцём, гэта мой сын! І ты ведаў, што ён у мяне ёсць, калі сватаўся!

–Ух ты, як асмялела! Даўно гэтага не каштавала? – тыцнуў ёй пад нос брудны вялікі кулак. – Сын яе, бачыце! Твой сын вунь, у калысцы ляжыць. А гэта – байструк! І каб нагі яго ў маёй хаце больш не было!

–Але ж я гляджу тваіх дзяцей, як родных, – заплакала Насця. – Чаму ж ты майго на вочы не напускаеш?

–Мае – сіроты. А твой – байструк. І каб я больш яго тут не чуў і не бачыў. А то будзе і табе, і яму. Зразумела, гадаўка?

Пятнаццаць гадоў пражыла-прамучылася з Арцёмам-Ваўком Каціна Насця. Выгадавала ўсіх чацвярых яго дзяцей, павыпраўляла ў горад – каго вучыцца, каго працаваць. За гэты час вырас у бабулі і яе Андрэйка, які з таго часу бачыў маці зрэдзьчасу, калі яна сама прыходзіла да іх – сам больш не асмельваўся паказвацца ў айчыма ў хаце. Ён таксама падаўся ў горад, уладкаваўся працаваць на завод.

І толькі пасля таго, як усе дзеці пайшлі на свой хлеб, Насця кінула даўно пастылага, лайдакаватага, зусім спіўшагася, але такога ж дужага і жорсткага Арцёма. Калгас ёй, лепшай даярцы, даў невялічкую кватэру, у якую яна і перабралася са сваімі меншымі дзецьмі-школьнікамі: ад Арцёма у яе адзін за другім нарадзіліся яшчэ два хлопчыкі.

Арцёмавы дзеці прыязджалі з горада не вельмі часта, але заўсёды з гасцінцамі. Да бацькі не заходзілі, адразу ішлі да яе, мачыхі – хоць яны нікому не дазвалялі яе так называць, з першага дня і заўсёды клікалі яе мамай. Людзі ёй зайздросцілі – не заўсёды родную маці так дзеці глядзяць, як яе пасынкі ды падчаркі. Але Насця ў такіх выпадках заўсёды адмоўчвалася ці пераводзіла размову на іншае. Андрэй да яе заходзіў рэдка, ды і то на пару хвілін, подбегам, павітацца: ён прыязджаў не да маці – да бабулі.

Насця пасля гэтага ўпотайкі плакала. “Я таго заслужыла, я моцна перад ім вінаватая, – паўтарала яна сама сабе, калі туга абцугамі сціскала сэрца. – Я не маю права на яго крыўдзіцца...”

А ноччу ёй часта мроілася, як маленькі басаногі хлопчык шэптам кліча яе з-за плоту: “Ма-ма...”

ІV. ПАХАВАННЕ

Восень у тым годзе выдалася сырая, гнілая: і дня не праходзіла без таго, каб не папырскаў з неба дождж. А то, здаралася, як зарадзіць, то цэлы тыдзень лье без супынку. Намучыліся людзі: самая работа ў полі – бульбу трэба капаць, сушыць, на зіму парадкаваць, а тут ніводнага пагодлівага дня. Нават і бабінага лета людскога не было: выбліснула сонца пару дзён з рання, а з абеду зноў неба зацягвалі важкія слязлівыя хмары, дробна сеючы нудную імжу на лясы, на палеткі, на згорбленыя постаці вясковых кабет, што панура корпаліся ў барознах, выбіраючы з набрынялай сырасцю раллі дробныя клубні.

І лісце на клёнах, якое ў іншыя гады такой парой звінела сваім золатам ды меддзю пры кожным лёгкім, нявінным дотыку ветрыку, гарэзліва ўбіралася ў дыядэмы павуціння, імкнучыся напаследак пакрасавацца, прывабіць светла-сумны позірк ці скрасці лёгкую ўсмешку – нават яно ў гэтую восень, не жоўта-барвянае, а рудое і мокрае, не шаптала таямніча аб спазнаным шчасці, а ледзь чутна хліпала і дачасна ссоўвалася са слізкіх галінак на зямлю, у гразь, нават не імкнучыся ўчапіцца за хвост няўрымслівага ветрыку ды пакружыцца, пагарэзнічаць, свет паглядзець і сябе, прыгажуна, паказаць.

А потым гэтак жа нечакана ўдарылі прымаразкі. Надвячоркам на захадзе сонца выбліснула касым промнем, бы пасылала людзям надзею – чакайце, маўляў, заўтра сустрэнемся! Раніцай яно і сапраўды весела выкулілася з-за голых чубоў бярозавага гаю і ад здзіўлення завісла на небасхіле: трава, апалае лісце, счарнелае бацвінне не сарваных яшчэ буракоў пабяліліся густым шорсткім інеем. Расхлюпаная на кісель за два месяцы безупынных дажджоў вулка ўзялася цвёрдай бугрыстай скарынкай, а шматлікія калюжыны пакрыліся хрумсткім лядком.

Такі неспадзеўна ранні мароз, які ўслед за непагаддзю перабіў вяскоўцам усю работу, стаў ранкам галоўнай навіной – на яго жаліліся адзін аднаму ў кожнай хаце, ля кожнай студні. Ды раптам ўзнікла слова, чутка, якая спачатку пошапкам, а затым усё гучней перадавалася з хаты ў хату, ад аднаго другому – і адціснула на задні план усе іншыя навіны, нават такі нечаканы і непатрэбны прымаразак: ноччу памёр Міканор Воўк!

Міканор ужо каторы месяц ляжаў на божай пасцелі, хадзіў пад сябе, страшэнна пакутаваў ад нясцерпнага болю, крычаў дзень і ноч, даводзячы да ціхага шаленства жонку і дзяцей. З дня на дзень чакалі яго смерці, а ён усё крычаў, усё кідаўся ў ліхаманцы і злосці і – не паміраў. Людзям ужо здавалася, што ён не адыдзе на той свет ніколі, што яго маруднае згасанне, як і ўсё жыццё, дадзена Міканору толькі для таго, каб мучыць іншых. І вось на табе, памёр!

Бліжэй да вечара, як нябожчыка ўжо памылі, прыбралі і паклалі ў свежа струганую труну, а людзі ўправіліся па гаспадарцы, да Міканоравай хаты пацягнуліся вяскоўцы – “паглядзець на смерць”. У парозе мужчыны сцягвалі з галавы шапкі, усе таропка хрысціліся, бязгучна варушылі губамі, успамінаючы словы малітвы – а хто толькі рабіў выгляд, што моліцца, бо і малітвы тыя пазабываліся ўжо. Праходзілі на чыстую палавіну, дзе з двух бакоў дамавіны ў галовах, патрэскваючы, гарэлі васковыя свечкі, пастаўленыя ў шклянкі з жытам. І кожны кідаў спалоханы і, здаецца, недаверлівы позірк на нябожчыка: няўжо праўда? Няўжо памёр?

Міканор ляжаў у абабітай белым паркалем труне у дарагім карычневым шэвіётавым касцюме – прыслаў яму пасля вайны з Масквы баявы таварыш, Даніла, Міканор яго так і не знасіў, усё шкадаваў, ды і не было куды. За доўгія месяцы хваробы ён схуднеў, і пінжак быў велікаваты, але на гэта ўвагі не звярталі – углядаліся ў дарагую, нябачаную ў вёсцы тканіну, у думках прыкідваючы: колькі ж гэта можа каштаваць?

У твар нябожчыку глядзець баяліся. А тыя, хто ўздымаў вочы, уздрыгвалі, як ад дотыку да нечага агідна-страшнага. Хвароба высушыла некалі чырвонага мардатага Міканора да касцей, да скул і сківіц, абцягнутых рудаватай, як пергамент, скурай. Апошняя хвіліна жыцця расцягнула яго вусны, агаліўшы жоўтыя рэдкія зубы, смерць прыпячатала на яго твары тую ж ашчэраную ўсмешку, такую знаёмую ўсім аднавяскоўцам. Дрыготкае полымя свечак кідала наўкола ледзь прыкметныя цені – і тым, хто асмельваўся крыху даўжэй паўзірацца на Міканора, пачынала ўяўляцца, быццам у яго варухнулася няшчыльна закрытае павека, здрыгануўся куточак вуснаў – і здавалася: праз імгненне ён уздымецца з труны і сваім вісклявым голасам заверашчыць: “Ну што сабраліся, сабачае племя? Смерць маю пабачыць захацелі? А трасцу вам! Гэта я ў труну пакладу вас ўсіх, лайдакоў ненажэрных, ды яшчэ гапака паскачу на вашых магілах”. Было відаць, як тыя, хто стаяў бліжэй да труны, раз-пораз спехам хрысціліся.

Ля труны, на лаве, унурыўшы галовы, сядзела радня – Міканорава жонка, маўклівая Параска, і яго дзеці – старэйшы сын Арцём, ужо добра падпіўшы, малодшы Мікалай і сярэдняя дачка Алена. Ніхто не плакаў. Здаецца, жонка і дзеці не надта бедавалі, што не стала бацькі і гаспадара – з гэтай думкай за пакутлівыя месяцы Міканоравага згасання ўсе ўжо змірыліся. Хутчэй узрадаваліся, што безупынны крык і енк, ад якога нідзе няможна было схавацца, нарэшце сціх.

Толькі цяпер, гледзячы на сухія вочы Міканоравых дзяцей і ўнукаў, людзі зразумелі, што нябожчыка ніхто не любіў не толькі ў вёсцы, але і ў сям’і. Хіба што Арцём, які ўдаўся ў бацьку і тварам, і характарам, больш да яго гарнуўся – ён і зараз раз-пораз п’яна шморгаў носам і шаптаў: “На каго ж ты нас пакінуў, тата?” Блізкія адплакалі пры жыцці Міканора не менш за чужых, толькі ніхто тых слёз не бачыў – і сёння ўжо плакаць нават для людскіх вачэй не маглі.

Праўда, яны ніколі, нават у вайну, не галадалі і не мерзлі – бацька заўсёды аднекуль прыносіў то ношку мукі, то амаль што новыя чаравікі ці паддзёўку. Адкуль – ніхто не пытаўся. Неяк Параска паспрабавала пацікавіцца, скуль узяўся ў гаспадара новы кажушок, то засталася без двух пярэдніх зубоў. Яе справа была – печ, агарод, кросны, а што рабіць, як і калі – тое вырашаў толькі Міканор. Жанчына змірылася з такой доляй і суцяшала сябе тым, што ім яшчэ і так добра жывецца: гаспадар ёсць у хаце, муж, бацька, пра сям’ю дбае, усяго ў дастатку – чаго яшчэ хацець?

Доўга плакала яна толькі тады, як бацька не пусціў Алену замуж. Бачыла яна, што горнецца дзеўка да суседняга Васіля, і той вачэй з яе не зводзіць. Хай бы і браліся – хлопец спакойны, працавіты, гарованы. Але ж Міканор заўпарціўся: як гэта, яго, калгаснага брыгадзіра, адзіная дачка-прыгажуня, пойдзе за ўдовінага сына – абарванца, у якога за душой толькі і ёсць, што вадзіцельскія правы? Не будзе таго! Ён ёй вучонага мужа знойдзе, гарадскога. Вось хоць бы землеўпарадкавальніка, што ў калгас штомесяц прыязджае – чым не жаніх? І прыгожы, і са спецыяльнасцю, і грошыкі, відаць, водзяцца. І стаў таго землямера да сябе зазываць ды частаваць, падсаджваючы поруч прыбраную дачку. Той і сапраўды стаў ухлёстваць за Аленай, а дзеўка, слухаючы расповяды пра гарадское жыццё з багатым мужам ды ведаючы, што за Васіля яе ўсё роўна не пусцяць, не надта ўпарцілася – калі бацька так хоча...

А як стала ў Алены пуза расці, то землямер немаведама куды падзеўся, і дарогу да іх у вёску забыўся. Падаўся Міканор сам ў горад яго шукаць: маўляў, пазабаўляўся з дзяўчынай – то жаніся, а то “прасігналю” куды трэба. А той прайдзісвет яму ў вочы смяецца: “Навошта, – кажа, – мне твая цёмная калгасніца, калі ў мяне праз тыдзень вяселле з дачкой сакратара райкама? Сігналь, як самому па волі хадзіць расхацелася”. Словам, нарваўся Міканор на такога, як сам. Пра вяселле не тое што гаварыць – думаць забыўся.

Ледзь удалося знайсці знахарку, якая б узялася вытравіць дзяўчыне той грахоўны плод – немалое ўжо дзіцё было, хлопчык. А затым ад сораму і людскіх размоў адправілі Алену да Данілы ў Маскву. Адтуль яна вярнулася праз якіх паўгода з мужам, цемнатварым каўказцам – назло ўсім, каб не мянташылі языкамі.

Зяця Міканор узненавідзеў з першага позірку, на вочы не напускаў, хоць хату дачцэ і пабудаваў – на водшыбе, побач са сваёй. А затым ззаду паставіў зруб яшчэ і Мікалаю, які таксама неўзабаве ажаніўся. Але з нявесткай бацьку і ён не дагадзіў: не было ў свеце роўных яго дзецям, вартых іх. Але Мікалаю, ды і Арцёму, як надумаў другі раз жаніцца, бацька ўжо не пярэчыў: здаволіўся Аленай. “Бярыце хоць цыганоў, толькі ведайце: мне яны – ніхто”, – сказаў, як адрэзаў.

Так паступова ўтварыўся на ўскрайку вёскі Воўчы завулак, воўчае царства, дзе правіў і ўладарыў, караў і мілаваў адзін чалавек – Міканор Воўк. І вось сёння ноччу, калі ён, выпруціўшыся, працяжна, надрыўна застагнаў – і заціх, ашчэрыўшы зубы ў апошнім, не прарваўшымся не то крыку, не то смеху, ніхто з родных не заплакаў – усе ўздыхнулі з палёгкай.

Дык то родныя – а што казаць пра чужых! Ва ўсёй вёсцы не было, відаць, ніводнага чалавека, каго б за гады свайго старшынёўства ды брыгадзірства не пакрыўдзіў Міканор. У таго ён вывез з двара апошні стажок сена на калгасную ферму, у таго загадаў раскідаць напалову складзены зруб, бо вокны, як яму падалося, глядзелі не ў той бок, у таго вывез з хлява апошняга падсвінка, на таго напісаў данос – і чалавек нізавошта тры гады адсядзеў у турме. Не было той хаты, дзе б не лілі слёз з-за яго самадурства, дзе б ні пракліналі воўчае племя.

Кожны меў да нябожчыка свой рахунак. Але найбольш нацярпелася ад яго Кацярына Рыгорыха. І калі яна пераступіла парог Міканоравай хаты, прыпыніўшыся, перахрысцілася, усе, хто стаяў ля труны, павярнуліся, паглядваючы са здзіўленым чаканнем: а яна чаго прыйшла? Няўжо даравала? Ці зараз во падыдзе і плюне?

Кацярына падышла да труны, стала ў нагах, нерашуча глянула на жоўты, вышчараны Міканораў твар...

–Значыць, праўда... Памёр-такі...

І тут жа, заплакаўшы, выйшла з хаты.

Услед за ёй выскачыла суседка Вулляна. Дагнала ля веснічак, схапіла за плячо:

–Ты што, звар’яцела? Міканора Ваўка аплакваць прыйшла, царства нябеснага яму вымольваць? Ды па ім жа жонка, дзеці слязы не пусцілі, а яна, бач ты – расплакалася! Мала ты гора ад яго, гада, бачыла?

–Ды не па ім я плачу, Вуллянка, – па сабе, па сваім жыцці загубленым, – не магла суняць слёз Кацярына. – Вось памёр ён – і мне ўжо, мусіць, нядоўга засталося... А я, як падумаю, то і не жыла, толькі мучылася – з таго часу, як застрэліў Міканор майго Рыгора і да сённяшняга дня. Здаецца, радавацца зараз трэба – хоць напрыканцы жыцця, ды заплаціў ён за мае пакуты, за мае слёзы, а мне не радасна. Горка на душы, пуста. Жыццё не вернеш, загублена яно Ваўком, хай Бог прыме яго душу...

–Бог? Яго душу? – аж захлынулася Вулляна ад крыўды і абурэння. – Ды ў агні яму вечным пякельным гарэць за яго справы – а яна Бога ўспамінае!

–Ох, Вулляна, не мне яго судзіць. І не табе. Я столькі кляла – і яго, і дзяцей ягоных, і ўнукаў. А Бог мяне караў, нібы на мяне тыя праклёны вяртаў. А як мая Насця за яго Арцёма замуж пайшла, я клясці перастала, толькі сказала: Бог усё бачыць. Калі ён ёсць, то адальюцца яму людскія слёзы і на гэтым, і на тым свеце. Так во і сталася. Толькі мне ад гэтага радасці няма. Хай Бог літасцівы даруе і яму, і мне, – і не слухаючы больш абураную Вулляну, Кацярына, па-старэчы ўнурыўшыся, важка пацягнулася да сваёй прыгорбленай хаціны.

…Хавалі Міканора назаўтра. Была Пакрова, сярэдзіна кастрычніка. З поўначы дзьмуў сцюдзёны пранізлівы вецер, прыспешваючы вялікія калматыя хмары, што беглі на небе. Часам яны прыпыняліся на некалькі хвілін – і сыпаў буйнымі кроплямі халодны дождж.

Перад абедам падышла калгасная машына, на яе, адкінуўшы барты, паставілі труну з нябожчыкам, наверх узлезлі Параска з Аленай. Ніхто не галасіў, не прычытваў, як звычайна на пахаванні, не спявалі пеўчыя – Міканор быў партыйны. Машына ціха завуркатала – толькі гэта і парушыла завіслую над вёскай цішыню – і скранулася з месца. За ёй, пацепваючы плячыма ад холаду, пацягнуліся вяскоўцы, вінавата пераглядваючыся: маўляў, які б ні быў Міканор, а ўсё ж сусед, аднавясковец, пахаваць трэба па-людску. Ды і дзецям яго, унукам тут жыць, удаве...

На могілках усё рабілі хутка, спехам: пакрапілі святой вадой выкапаную ўранні яму, падышлі да труны, нахіліліся-развіталіся родныя.

–Людзі добрыя, просіць Міканор у вас прабачэння, – разнеслася над могілкамі адвечнае.

–Бог прабачыць, – глуха, зацята азваліся хорам прысутныя.

І тут кроплі дажджу, што зноў густа сыпануў зверху, ператварыліся ў маленькія льдзінкі, якія падалі з неба і балюча білі людзей – па галаве, па твары, па руках, узнятых для крыжовага знамення.

–То Міканор з намі развітваецца, – прашапацела і сціхла: ці то нечы ціхі голас, ці то шолах мерзлага лісця пад нагамі.