2. ПЕРШЫ МЕСЯЦ

Такім чынам мы амаль праз тыдзень пасля аварыі апынуліся ў Жодзіна – я з двума малымі дзецьмі і мужава сястра з трыма сваімі: ёй не было дзе падзецца, і мы на тым жа сямейным савеце вырашылі, што ў цеснаце, ды не ў крыўдзе. Незадоўга да таго брат атрымаў трохпакаёвую кватэру, і наш “табар” больш-менш прыстойна размясціўся. Але ўсё ж не пакідала пачуццё вінаватасці за тыя дадатковыя клопаты, што ўзніклі ў родзічаў з нашым прыездам, за неспакой, які заўсёды побач з дзецьмі. Суцяшалі сябе тым, што гэта ненадоўга – на тыдзень-два. Напачатку мы цвёрда былі ў гэтым перакананы.

Але чым менш часу заставалася да мяркуемага дня ад’езду – 9 мая, тым больш сумненняў узнікала. Блокі ў інфармацыйных праграмах, прысвечаныя аварыі ў Чарнобылі, станавіліся ўсё больш працяглымі, а тон іх – усё больш заспакойваючым, і гэтая супярэчнасць палохала. Усё атрымлівалася, як у той жартаўлівай загадцы, якую вастрасловы прыдумалі крыху пазней: чаго на Беларусі не было, няма і што ўвесь час памяншаецца? Адказ – радыяцыя.

Куды больш трывожныя навіны паведамлялі ў тэлефонных размовах калегі па рабоце. Яны расказвалі, што з горада і раёна вывезлі ўсіх дзяцей: да трох гадоў -- разам з маці, а старэйшых – з дзіцячымі садкамі і школамі. Горад поўны ваенных. Чуткі пра ўплыў радыяцыі на здароўе ходзяць самыя розныя, але афіцыная інфармацыя, як заўсёды, заспакойваючая. Але людзі ўжо мала верылі гэтаму, напружанне нарастала з кожным днём.

Больш за ўсё трывожыў лёс бацькоў, ад іх не было ніякіх вестак. Нарэшце, якраз на Пасху, патэлефанавала маці.

--Без вайны вайна, дачушка, -- плакала яна ў трубку. -- Ці ж мог хто ў самым страшным сне сасніць, што такое раптам зробіцца? Што мы перажылі за гэтыя дні – не расказаць.

Як аказалася, якраз у гэтую прадвелікодную ноч – усяночную, нашу вёску эвакуіравалі. Усю чырвоную суботу людзі замест таго, каб фарбаваць яйкі, пячы пірагі і прыбіраць у хаце, як гэта было заведзена здавён, грузілі на ферме на машыны жывёлу – калгасную, затым сваю – і адпраўлялі яе некуды ў раён. Мама расказвала, што каровы, навязаныя ля агороджы, плакалі – мокрыя сцежкі струменіліся па цёплых пысах, слёзы адвечных сялянскіх карміцелек падалі ў пясок. А людзі, знемагаючы ад стомы, ўсё гналі іх на машыны...

Толькі позна ўвечары, калі ўся жывёла – не толькі каровы, але і свінні – была адпраўлена, ім дазволілі вярнуцца дамоў, адпачыць. Каб праз дзве гадзіны зноў падняць: за вяскоўцамі прыехалі аўтобусы. З сабой людзям загадалі ўзяць толькі самае неабходнае, бо высялялі іх, як сказалі, на тры дні – праз гэты час абяцалі вярнуць назад. Ды людзі, прадчуваючы горшае, стараліся захапіць з сабой самае каштоўнае. Але якія каштоўнасці ў калгаснікаў? Бацькі, да прыкладу, забралі старую драўляную ікону – памяць яшчэ маёй прабабкі, вышытыя матуляй ручнікі, што-кольвечы з бялізны...

На золку, калі ва ўсіх цэрквах ішло асвячэнне велікодных яек, спакутаваныя ад перажыванняў і невядомасці людзі пакідалі Уласы. Усе былі перакананы, што калі не праз тры дні, то праз тры тыдні ці праз тры месяцы яны абавязкова вернуцца на родныя селішчы. І ніхто не ведаў, што пакідаюць яны сваю родную вёску, дзе большасць лічыла свае карані дзесяткамі пакаленняў, назаўсёды. Некаторыя, вытрабаваўшы пропуск, прыязджалі сюды яшчэ на гадзіну-другую – забраць забыты дакумент ці якую неабходную рэч. А больш за ўсё – для таго, каб развітацца з роднымі магіламі дзядоў-прадзедаў, паглядзець у апошні раз на сваю вёску, родную хату.

І ўжо больш ніколі пасля той злавеснай велікоднай раніцы над камінамі ўласоўскіх хат не віўся шызы дымок жыцця, не будзілі вясковую раніцу пеўні. За нейкую гадзіну вёска памерла. А мы, былыя аднавяскоўцы, як і тысячы іншых такіх жа гаротнікаў, на ўсё жыццё засталіся людзьмі без радзімы, усюды, куды б ні прыехалі, -- чужымі сярод сваіх. Наша шырачэнная, парослая мяккім мурагом вуліца, па якой мы, дзятва, так любілі бегаць басанож пасля цёплага летняга дажджу; Грэбень і Старынка, адкуль уся вёска насіла кашалямі крамяныя баравікі, толькі іх прызнаючы за грыбы, усё астатняе грэбліва празываючы казлякамі; крутая Байструковая гара (так і засталося загадкай, чаму яна так звалася), з якой мы, малеча, любілі катацца зімой на санках; крынічка, што ратавала нас ад смагі і стомы на доўгай дарозе ад школы дадому – усё гэта засталося толькі ва ўспамінах...

Неяк потым, праз паўтара года пасля аварыі, мне ўдалося наведаць родную вёску. Былі і потым спатканні, але тое, першае, пакінула самае цяжкае ўражанне... Можа таму, што, нягледзячы на ўсе расповяды пабываўшых там аднавяскоўцаў я не магла ўявіць, што за нейкі год хаты могуць так пастарэць, пачарнець – як людзі пасля доўгай і цяжкай хваробы, і ўвачавідкі згорбіцца... Наша шырокая вуліца зарасла быльнягом у рост чалавека без усякага знаку на якую-небудзь сцежку, якія некалі пісягавалі яе ўздоўж і ўпоперак. Праз такі ж быльняг, як праз дрымучы лес, расхінаючы яго рукамі, давялося прабірацца да парога роднай хаты...

А там, у хаце... На стале ў місах – вараная бульба і кіслыя, даўно заплеснявелыя агуркі – рэшткі апошняй вячэры маіх бацькоў. У куце на вешалцы – татава спяцоўка, у якой ён хадзіў на работу – вісіць, чакае гаспадара. На лістку адрыўнога календара чырванее ўсё тая ж майская велікодная раніца 1986 года. А навокал – вэрхал, бы ведзьмы тут баль спраўлялі. Усё больш-менш каштоўнае вынесена, усё, што можна разбіць – разбіта. І россыпам сярод гэтага друзу – фатаграфіі з сямейнага альбома, патаптаныя нечымі бруднымі ботамі, пакамечаныя -- застыўшыя імгненні жыцця маёй сям’і. Вось першы здымак маіх бацькоў: яны, непазнавальна маладыя, крыху напружана сядзяць ля сцяны, трымаючы на руках смешнага карапуза ў доўгай кашульцы – майго старэйшага брата... Вось я, малая, на руках у дзядулі – насупленая, захутаная ў вялікую хустку... А вось сястра з сяброўкай – маладыя, прыгожыя, ўсмешлівыя, бы жывое ўвасабленне юнацтва...

Сабрала найбольш каштоўныя і ацалелыя ад ботаў вандалаў здымкі, паклала ў сумку. Схадзіла на могілкі, пакланілася магілам сваіх дзядоў, бабуль, родзічаў. А вадзіцель ужо сігналіць, прыспешвае...

Такім было маё спатканне з загубленай радзімай. Аднак я зноў забегла наперад.

Тады, у маі 86-га, мы, бежанцы, вельмі хваляваліся за здароўе, асабліва дзяцей. Чуткі пра магчымыя наступствы хадзілі самыя розныя, аж да таго, што мясцовыя на поўным сур’ёзе цікавіліся, ці не выпадаюць у нас валасы і стараліся трымацца ад “чарнобыльцаў” падалей – хто яго ведае, маўляў, мо тая радыяцыя заразная. Таму, калі па беларускаму тэлебачанню аб’явілі, што ў адной з мінскіх бальніц праводзіцца праверка “на радыяцыю”, мы з дзецьмі назаўтра ж паехалі туды.

Чарга на тую праверку стаяла – куды тагачасным знакамітым гарэлачным. І амаль усе з дзецьмі, пад спякотным сонцам, без вады... Але вытрымалі, сяк-так дабраліся да запаветнага кабінета.

Праверка заключалася ў тым, што стомлены чалавек у белым халаце дакранаўся кожнаму да горла і правага бока доўгай бліскучай белай трубкай і адрывіста дыктаваў жанчыне, якая папярэдне запісвала нашы прозвішчы, нейкія лічбы. У нас ён намераў па 100-110 (чаго – ніхто не ведаў) – і дадаў:

--Нармальна ўсё, можаце не хвалявацца.

На гэтым абследаванне закончылася. Пазней мы даведаліся, што такім чынам правяралі ўтрыманне радыёактыўнага ёду ў шчытападобнай залозе і пячонцы, і ў некаторых лічбы, што паказваў прыбор, былі непараўнальна большыя. У маёй маці, напрыклад, якая прыехала да нас крыху пазней, “намералі” гэтага самага невядома чаго ажно тры тысячы, і яе, як і бацьку (яго з крыху меншай дозай) тут жа паклалі ў бальніцу. Праўда, усё лячэнне зводзілася да бясконцых аналізаў і абедаў з марской капусты.

Мяне ж, заўсёды законапаслухмяную грамадзянку, турбавала, апроч іншага, тое, што я пакінула работу, ніяк не аформіўшы сваю адсутнасць. Пра вяртанне не сёння-заўтра размова ўжо не ішла, і пра першай жа магчымасці я, пакінуўшы дзяцей, вярнулася ў Хойнікі.

Хаця мінула нейкіх два тыдні з таго часу, як мы паехалі, вярнуўшыся, я з цяжкасцю пазнавала горад. Хоць на тых самых вуліцах стаялі тыя самыя будынкі, і па-ранейшаму быў знаёмы кожны завулак, але не пакідала адчуванне, што гэта чужы горад, не той, у якім я пражыла шэсць гадоў, дзе стварыла сям’ю, нарадзіла дзяцей, займела сяброў. І жыў ён нейкім чужым, незнаёмым мне жыццём. Так бывае, калі ў доме, дзе вы жылі гадамі, пасяляюцца іншыя людзі, і ў тых самых сценах з’яўляюцца новыя парадкі, традыцыі, пахі, гукі. Так і тут: усюды хадзілі зусім чужыя змрочныя, заклапочаныя людзі, не было з кім нават павітацца. На кожным кроку сустракаліся вайскоўцы. Па вуліцах, бы вялікія зялёныя чарапахі, раз’язджалі бэтээры, і на іх ніхто, акрамя мяне, не звяртаў увагі – адчувалася, што людзі даўно прывыклі. Але больш за ўсё ўразіла тое, што зусім не было дзяцей і вельмі мала – маладых жанчын, усё больш сустракаліся людзі сталага ўзросту ды мужчыны. Здавалася, горад за гэтыя два тыдні пастарэў на цэлыя дзесяцігоддзі.

Аформіўшы без асаблівых праблем водпуск, я вярнулася ў Жодзіна. Але чым далей, тым больш мы адчувалі сябе абузай у братавым доме. Тым больш, што тэрмін нашага знаходжання тут станавіўся ўсё больш няпэўным. І разам з тым вяртанне з дзецьмі ў Хойнікі ўяўлялася злачынствам перад імі, перад іх будучыняй.

Сталі шукаць выйсце са становішча, тэлефануючы ўсім сябрам, знаёмым і сябрам знаёмых. Нехта падказаў, што такіх, як мы, неарганізаваных бежанцаў, збіраюць у Хойніках, каб адправіць куды далей. І, развітаўшыся з гасцінным братавым домам, які даў нам прытулак у першыя, самыя цяжкія дні, у канцы мая мы зноў вярнуліся дамоў.